Ile wiatraków „koźlaków” ostało się jeszcze na Kujawach Zachodnich? Dwa. Jeden z nich znajduje się w malowniczej wsi Chrosno. Mieszkańcy wsi robią wszystko, by go ocalić. Obejrzyjcie go, póki jeszcze stoi!
Powiększ
„Koźlaki” pojawiły się na Kujawach już w XII wieku. Przez wieki były nieodłącznym składnikiem tutejszego krajobrazu. Wystarczy rzucić okiem, na dowolną starą mapę, by dostrzec symbol wiatraka — charakterystyczne śmigła. Napoleon Orda (1807-1883), autor ponad tysiąca rysunków i akwareli dokumentujących zabytki na terenach Polski nie ominął Kruszwicy. Na swojej litografii wykonanej prawdopodobnie z natury zmieścił aż dwa wiatraki!
Co ciekawe, wiatraki umieszczone w dziele Napoleona Ordy to mniej więcej równolatkowie wiatraka z Chrosna.
Nazwa „koźlak” wzięła się od „kozła” — podstawy, którą można było obrócić, kierując śmigła w stronę wiatru. Młynarz z pomocnikami lub z pomocą zwierząt pociągowych chwytał za kilkumetrowy dyszel zwany „łagonem” i obracał potężną oś wiatraka „sztember”, jak mu było wygodnie!
Wiatrak można podzielić na trzy części. Przy ziemi znajdował się ledwo co zasłonięty drewnianą ścianą kozioł. Jeśli ściana nie sięgała ziemi, wiatrak wyglądał jak domek na kurzej łapce. Podobno opowieściami o domkach na kurzej łapce straszono dzieci, by nie podchodziły do wiatraków. Wprawione w ruch śmigła stanowiły przecież śmiertelne niebezpieczeństwo! Wiatrak w Chrosnie domku na kurzej łapce nie przypomina, ale „kozioł” można swobodnie oglądać!
Warto przy tej okazji wspomnieć o magicznej roli drewnianych wiatraków. Młyn i opiekujący się nim (nierzadko z dziada pradziada) młynarz pełnili wśród społeczności dawnej wsi rolę wyjątkową. Równe istotną rolę odgrywał cieśla, który nie budował, ale stawiał młyn, wprost powoływał go do życia. Wiatrak dla młynarzy był tylko miejscem pracy, ale i domem w czasie żniw.
Wyższe dwa piętra „koźlaka” w Chrosnie są już niedostępne dla turystów. Tam kamienne koła młyńskie mieliły ziarno na mąkę. Jeden ze zniszczonych kamieni, wraz z innymi drewnianymi mechanizmami leży jednak na ziemi. Można obejrzeć i dotknąć.
Gromadząc wiadomości o wiatraku w Chrosnie dowiedzieliśmy się, że drewniana konstrukcja pochodzi z 1634 roku, natomiast część górna oraz mechanizm z roku 1857. Taka data ma widnieć na niedostępnym dla zwykłych turystów kole palecznym — kole, które przenosiło napęd ze śmigieł na kamienie młyńskie.
Figiel w tym, że na mapie z końca XIX wieku we wsi owszem jest wiatrak, ale w innym miejscu. Przy dzisiejszej, przydrożnej figurze Chrystusa.
Powyższą mapę Chrosna z 1893 roku, Karte des Deutschen Reiches, można obejrzeć na stronie http://igrek.amzp.pl/. Zauważmy, że wiatrak znajduje się tuż przy skrzyżowaniu.
Natomiast na mapie Messtischblätter 3475 z 1940 roku, w okolicy Chrosna znajdują się aż dwa wiatraki. Przy drodze, zaznaczony niebieskim kolorem, oraz bohater dzisiejszego wpisu zaznaczony pomarańczowym kółkiem.
Powiększ
Czy we wsi działały równocześnie dwa wiatraki? A może na mapach zachował się proces przenosin mechanizmu wiatraka z jednego miejsca na inne? Mamy więc do czynienia z kolejną, fajną zagadką.
Aktualizacja
Dzięki poniższemu zdjęciu, które zostało opublikowane na Facebooku przez Fundację Modrak okazało się, że w Chrośnie przez pewien czas działały dwa wiatraki. Jeden „koźlak” i jeden „paltrak”.
Dzisiaj mamy dla Was coś specjalnego - prawdziwy unikat. Na zdjęciu możecie zobaczyć wiatrak w Chrośnie. Tylko trochę... Opublikowany przez Fundacja Modrak na 27 styczeń 2017
Wiatrak służył mieszkańcom wsi aż do lat 70. ubiegłego wieku. Nazywano go wtedy „Gustawem”, na pamiątkę wieloletniego właściciela wiatraka Kazimierza Gustawa. Tak więc mógł być jeden z ostatnich działających wiatraków w Polsce!
Jak wtedy wyglądał „Gustaw”? Wspaniale! Pracujący wiatrak możemy obejrzeć w jednej ze scen filmu „Antek” będącego ekranizacją noweli Bolesława Prusa pod tym samym tytułem.
Na zakończenie
Powiększ
Niestety, dzisiaj wiatrak ma się kiepsko. Jedno ze skrzydeł, ułamane leży na ziemi. Wewnątrz walają się śmieci, fragmenty mechanizmów wiatraka i tłuczone butelki. Wielka szkoda!
To, że wiatrak przetrwał, zawdzięczać należy staraniom mieszkańców Chrosna, którzy zawiązali Komitet Społeczny Odnowy Wiatraka i doprowadzili do wpisania go w rejestr zabytków (709353 A/1340 z 4.12.2007). Mieszkańcy wsi dokonali także remontu, dzięki którym wiatrak wciąż zdobi kujawski krajobraz.
Niestety, dobre chęci to nie wszystko. Wiatrak powinien być dalej remontowany, a to spory wydatek. Pamiętajmy, że to jedyny taki zabytek w powiecie inowrocławskim i jeden z dwóch zachowanych na Kujawach Zachodnich.
Wstyd nie znać, ale jeszcze większy wstyd pozwolić, by taki ukryty skarb zmarniał!
Bardzo dziękuję Muzeum Młynarstwa i Rolnictwa w Osiecznej za pomoc przy identyfikacji elementów mechanizmu wiatraka.
Chrosno — metryczka
Wiatrak koźlak we wsi Chrosno
- Współrzędne geograficzne 52.596375, 18.299201
- Odległość od Strzelna około 10 kilometrów w większości po terenie płaskim
- Odległość od Kruszwicy około 11 kilometrów po terenie płaskim
- Odległość od Inowrocławia około 25 kilometrów w większości po terenie płaskim
Chrosno znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia. Wiatrak widać z daleka, nie sposób zbłądzić. W Chrosnie trzeba skręcić w polną drogę, która zaprowadzi nas prawie pod sam wiatrak.
Dojazd do Chrosna, zarówno ze Strzelna, jak i Kruszwicy jest bardzo przyjemny. To idealny cel wycieczek rowerowych, nawet dla niezbyt zaawansowanych turystów.
Na zakończenie
Ciekawy wpis? Podziel się nim ze znajomymi i odwiedź naszą stronę fejsbukową https://www.facebook.com/na.manowcach