Historia wsi Janowice, Przedbojewice i Żerniki.
Prężnie działająca Fundacja Modrak z godnym podziwu zaangażowaniem przybliża młodszym i starszym historię Kujaw. Jedną z wielu, ciekawych inicjatyw „Modraka” są tablice turystyczne/historyczne umieszczane przy ciekawych, nieoczywistych miejscowościach naszego rejonu: we Wróblach, Witowicach, Karsku.
Badanie historii kujawskich wsi to z jednej strony fascynujące, z drugiej strony frustrujące zajęcie. Mimo wielu materiałów dostępnych w Internecie, zwłaszcza na stronach Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej oraz Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej każdy, próbujący badać historię wsi napotka mnóstwo problemów i trudnych do rozwiązania zagadek.
Bez solidnej kwerendy archiwalnej nie da się rady uporządkować i wyjaśnić zagadek, jakie kryją kujawskie wsie. Warto też zadbać o zachowanie przekazów świadków historii – tutaj na szczęście możemy liczyć na zaangażowanie Stowarzyszenia Rozwoju Trzech Wsi PrzeŻeJa.
Po tym wstępie zapraszam do historycznej wycieczki po Janowicach, Przedbojewicach i Żernikach.
Zdaję sobie sprawę, że jest to obraz niepełny, wymagający zapewne korekt i uzupełnień. Jeśli znalazłeś błąd, masz informacje mogące uzupełnić podane niżej informacje pisz śmiało na adres: michal@manowce.com.
Wszelkie reklamacje, korekty i uwagi można składać także przez facebooka https://www.facebook.com/manowce.com/
Janowice
Nazwa wsi Janowice wiąże się z jedną z wielu legend dotyczącej bitwy pod Mątwami. 13 lipca 1666 roku, nad Notecią, w podinowrocławskich wówczas Mątwach rozegrała się bitwa między żołnierzami króla Jana Kazimierza a armią byłego hetmana polnego koronnego Jerzego Sebastiana Lubomirskiego. Bratobójcza bitwa zakończyła się rzezią wojsk królewskich.
Pamięć o tym wydarzeniu, jednym z dramatyczniejszych w burzliwej historii XVII wiecznej Polski przechowano w formie legend. Jedna z nich uczy, że nazwy miejscowości leżących w pobliżu Mątew związane są z bitwą: Janowice – od króla Jana, Przedbojewice, od potyczek poprzedzających bój i Tupadły, bo tu padli pierwsi żołnierze.
Historia Janowic jest jednak znacznie starsza. Pierwsza wzmianka o tej wsi pochodzi z „Lustracji poradlnego i rejestru łanów” z roku 1489. Wieś została tam nazwana „Janowycze”. Niestety, trudno ustalić kim był Jan, którego imieniem nazwano osadę.
W ciągu swojej długiej historii wieś zmieniała właścicieli. W II połowie XVI wieku należała do Głębockich, od połowy XVIII wieku do Piotra Jasińskiego i jego rodzeństwa, a później do Wincentego Wysockiego (1790), Jakuba Ludwika Więckowskiego (1789), Ferdynanda Voge (1850). Kolejnymi właścicielami Janowic byli Otto Krienke (1893), Aleksander Radetzki (1912). Następnie Janowice przeszły w ręce: Adama Kłobskiego (1919) oraz Jana Podkólińskiego (od 1927 roku) – ostatniego przedwojennego właściciela Janowic.
Okres największego rozwoju wieś przeżyła pod koniec XIX wieku, kiedy to w Mątwach i Kruszwicy wybudowano cukrownie. Janowice zostały oplecione siecią kolejki wąskotorowej, którą przewożono buraki do fabryk cukru. Do tej pory, przy moście na trasie Inowrocław-Kruszwica zachował się fragment zbudowanego z czerwonej cegły mostu wąskotorówki. Wydany pod koniec XIX wieku „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego” informuje, że w tym czasie w Janowicach mieszkało 72 katolików, 48 ewangelików i 7 żydów.
Charakterystycznym miejscem Janowic są pozostałości parku, który otaczał nieistniejący już dwór. Park zajmuje około 1,2 hektara. Na jego terenie znajdował się niegdyś staw łączący się z biegnącym przy południowej części parku rowem. Północne obrzeża parku otaczają akacje, południowe wiekowe topole czarne i białe.
Na terenie parku znajdują się pomniki przyrody – klon srebrzysty o obwodzie 340 centymetrów oraz głóg jednoszyjkowy o obwodzie 120 centymetrów.
W połowie XIX wieku w Janowicach zbudowano dwór. Autorzy Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce informują, że był to budynek murowany z cegły, otynkowany, zwrócony frontem do północy, parterowy z facjatą.
Po wojnie w dworze przez pewien czas funkcjonowało przedszkole przy działającej spółdzielni rolniczej. Jednak budynek niszczał, aż wreszcie został rozebrany w latach 70.
Przedbojewice
Nazwa wsi Przedbojewice wiąże się z jedną z wielu legend dotyczącej bitwy pod Mątwami. 13 lipca 1666 roku, nad Notecią, w podinowrocławskich wówczas Mątwach rozegrała się bitwa między żołnierzami króla Jana Kazimierza a armią byłego hetmana polnego koronnego Jerzego Sebastiana Lubomirskiego. Bratobójcza bitwa zakończyła się rzezią wojsk królewskich.
Pamięć o tym wydarzeniu, jednym z dramatyczniejszych w burzliwej historii XVII wiecznej Polski przechowano w formie legend. Jedna z nich uczy, że nazwy miejscowości leżących w pobliżu Mątew związane są z bitwą: Przedbojewice, od potyczek poprzedzających bój, Janowice od króla Jana i Tupadły, bo tu padli pierwsi żołnierze.
Historia Przedbojewic jest jednak znacznie dłuższa. Badanie archeologiczne prowadzone na terenie wsi w latach 70. ubiegłego wieku udowodniły, że tereny te zamieszkane były już w epoce kamienia. Kolejne odkrycia archeologiczne, dotyczące tak zwanej kultury przeworskiej wykazały być może istnienie na terenie Przedbojewic miejsc praktyk obrzędowych. Archeolodzy odnaleźli tu bowiem pochówki psów.
Kolejne prace archeologiczne prowadzone przy okazji budowy obwodnicy Inowrocławia potwierdziły długą i bogatą historię osadnictwa na terenie Przedbojewic.
Pierwsza historyczna wzmianka, w której pada nazwa Przedbojewice pochodzi z 1527 roku. Wieś nazwano wtedy „Przedvowicze”. Jest więc możliwe, że nazwa wsi pochodzi od staropolskiego imienia Przedwoj, które oznacza „Ten, który przewyższa innych wojowników”.
W czasie zaborów Przedbojewice należały do właścicieli niemieckich w 1869 zakupił je Roemer ze Słońska, następnie weszły w posiadanie rodziny Erdmann. To najprawdopodobniej Erdmannowie zbudowali dwór znajdujący się we wsi.
Żerniki
Pisane także jako Schönwerth, Żyrniki, Zirsniki.
Pierwsza historyczna wzmianka na temat wsi Żerniki pochodzi z dokumentu sędziego kujawskiego Stanisława Kiwały z Ostrowa herbu Laska, wydanego 29 listopada 1357 roku. Dokument ten dotyczył podział gruntów między Ciechrzem i Sławskiem oraz Rzadkwinem i Strzelnem. W dokumencie wymienia się Antoniego z Żernik.
Nazwa „Żerniki” mówi nam, że w czasach średniowiecza była to osada służebna. Mieszkańcy byli zobowiązani świadczyć pewnie posługi na rzecz władcy. W tym przypadku zapewne zajmowali się zaopatrywaniem grodu w Kruszwicy w drewno — żerdzie — służące budowie palisad i innych konstrukcji. Jest prawdopodobne, że drewno było spławiane zanikłą już rzeczką Śmiernią, która przepływała przez wieś.
Wśród właścicieli Żernik spotykamy rodziny Grudzińskich (Janusz Grudziński, kasztelan Krzywiński) i Feliksa oraz Rafała Makowieckich (1560). Inni właściciele Żernik to generał Stanisław Kołaczkowski (1789), następnie jego córka Klementyna zamężna z Bardzińskim. Następnie Żerniki przeszły w ręce kupca żydowskiego Samuela Hirscha, który sprzedał je w 1880 roku Adolfowi Ponińskiemu. W 1885 roku Adolf Poniński opuścił i sprzedał Żerniki (a właściwie zamienił je na Piotrkowice) przenosząc się do Kościelca. W ten sposób 23 maja 1891 roku wieś przeszła w ręce barona Hugona von Wilamowitz-Moellendorffa, naczelnego prezesa prowincji poznańskiej.
W 1908 roku majątkiem zajął się Klaus von Heydebreck, małżonek Hildegardy, najstarszej córki Hugona von Wilamowitz-Moellendorff.
W Żernikach postawiono na produkcję buraków cukrowych wysyłanych kolejką wąskotorową do cukrowni w Mątwach. Heydebreck był zresztą jej udziałowcem.
Warto dodać, że w 1921 roku Klaus von Heydebreck ogłosił parcelację swojego majątku, co pozwoliło kilkunastu polskim gospodarzom wykupić ziemię.
Klaus von Heydebreck zmarł 2 września 1935 roku, pochowany został na cmentarzu rodzinnym niedaleko Markowic, w Wymysłowicach. Zgodnie z jego ostatnią wolą na jego grobie postawiono wielki głaz narzutowy, gdyż przed śmiercią miał oznajmić „całe życie uciskałem ziemię chodząc po niej, niech więc po mojej śmierci będzie odwrotnie, niech przygniecie mnie kamień”.
Po śmieci męża majątkiem zarządzała Hildegarda von Heydebreck.
W roku 1946 majątek przeszedł w ręce Skarbu Państwa. W latach 1950-1960 w Żernikach działała Spółdzielnia Produkcyjna.
We wsi znajduje się pokaźny, zajmujący 5,5 hektara park. Niestety po wojnie wycięto wiele cennych drzew, pojawiły się zabudowania, co zatarło pierwotne założenie parkowe. Zniszczeniu uległ także staw, budynki folwarczne oraz podwórze.
Gatunkiem drzew dominującym w parku są topole, wierzby, klony, lipy.
Zespół dworski w Żernikach oraz park zostały wpisane do Rejestru zabytków w Polsce pod numerem A/1132/1-2 z 07.10.1991.
Literatura:
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa: nakładem Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, Warszawa 1880-1914.
Renata Kaja, Przewodnik po zespołach pałacowych i dworskich, Bydgoszcz 2002.
Katalog zabytków sztuki w Polsce pod redakcją Tadeusza Chrzanowskiego i Mariana Korneckiego, tom XI, zeszyt 8, Warszawa 1974.
Marian Przybylski, Markowice z dziejów sanktuarium i wsi, Markowice 2008.
Odwiedźcie profil Fundacji Modrak oraz Stowarzyszenia Rozwoju Trzech Wsi PrzeŻeJa na facebooku.
UWAGA:
Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Możesz go kopiować i rozpowszechniać w dowolnym medium i formacie, zmieniać i tworzyć dla dowolnego celu, także komercyjnego.
UWAGA
Zdaję sobie sprawę, że jest to obraz niepełny, wymagający zapewne korekt i uzupełnień. Jeśli znalazłeś błąd, masz informacje mogące uzupełnić podane niżej informacje pisz śmiało na adres: michal@manowce.com.
Szczególnie poszukiwane są źródła ikonograficzne, czyli stare zdjęcia, rysunki, szkice!
Interesują nas zwłaszcza zdjęcia dworów w Janowicach, Przedbojewicach i Żernikach; zdjęcia parków w tych miejscowościach; zdjęcia szkoły w Żernikach.
Wszelkie reklamacje, korekty i uwagi można składać także przez facebooka https://www.facebook.com/manowce.com/