W niniejszym wpisie zgromadzono podstawowe informacje dotyczące pierwszych inowrocławskich synagog. Kolejne części będą poświęcone historii inowrocławskich cmentarzy oraz synagodze przy ulicy Solankowej.
Najstarsza wzmianka informująca o obecności Żydów w Inowrocławiu pochodzi z 1453 roku. W latach 1564-1565 było 27 domów żydowskich, 4 puste place, szkolnik i bóżnica. Jednym z pierwszych rabinów był Abraham.
W końcu XVI wieku już istniał cmentarz. Najstarszy zachowany na fotografii nagrobek pochodził z 1591 roku.
W 1598 roku, za południowo-wschodnią częścią murów miejskich, przy Bramie Żydowskiej (Bramie Toruńskiej) istniała dzielnica żydowska. Oprócz domów mieszkalnych, w dzielnicy znajdował się kompleks budynków o charakterze religijnym (synagoga, mykwa, dom talmudyczny). Współcześnie obiekty te znajdowałyby się przy ulicy Wałowej i Krótkiej.
Dla porównania tak przedstawia się kwartał żydowski na planie Pharusa. Zaznaczoną ulicą Synagogalną (Synagogenstraße), dzisiejszą Wałową. Na planie widać także targ bydlęcy.
Powiększ
W czasie wojny polsko-szwedzkiej (1655-1660) doszło do gwałtownego konfliktu między ludnością żydowską i katolicką. Król Jan Kazimierz w liście z 20 września 1658 roku odebrał Żydom nieruchomości, w związku ze zdradą, jakiej mieli dopuścić w czasie wojen. Zburzono średniowieczną synagogę. Materiał z rozbiórki posłużył do budowy kościoła w Parchaniu.
Żydzi wrócili do Inowrocławia na mocy przywileju królewskiego z 1681 roku. W 1684 roku, w dawnym miejscu, przywrócono synagogę. Nazwano ją „Wielką”, dla odróżnienia od drugiej bożnicy, która znajdowała się bliżej muru obronnego. Tę nazwano „Małą”.
30 sierpnia 1775 roku doszło do olbrzymiego pożaru Inowrocławia, który rozpoczął się i najbardziej dotknął dzielnicę żydowską. Spłonęło 145 domów żydowskich, 3 chrześcijańskie oraz dwie stodoły. Spłonęła także synagoga. Odbudowano ją w 1776 roku (według Simona 1780).
Zniszczeniu uległa także „Mała synagoga” (Bet midrasz). Została odbudowana w 1782 roku.
Pod koniec osiemnastego wieku było więcej żydowskich mieszkańców Inowrocławia niż chrześcijańskich.
W testamencie (6 stycznia 1804) zamożny kupiec Salomon Abraham Hirsch zapisał gminie plac pod murem miejskim oraz przeznaczył na cel nowej szkoły talmudycznej 500 talarów. Drugie 500 dołożył kahał. W związku z tym w 1804 rozebrano „Małą synagogę”. W jej miejsce powstał nowy, murowany dom modlitwy, ale przede wszystkim uczelnia talmudyczna pod nazwą „Bet Hamidrasz”. Wciąż utrzymywała się nazwa „Mała Synagoga” (Kleine Schul). Obiekt mieścił w sobie salę przeznaczoną na studia oraz mieszkanie składające się z trzech izb i kuchni. Miejsce to stało się centralnym punktem społeczności żydowskiej.
Powiększ
W XIX wieku do budynku „Bet Hamidrasz” („Bet Midrasz”) dobudowano salę modlitw. Na archiwalnym zdjęciu wykonanym z targowiska widać wyraźnie, że budynek składa się z dwóch połączonych części. Na poniższym planie Inowrocławia z 1933 widać (zakreśloną czerwoną linią) bryłę domu modlitwy wraz z dobudowaną salą modlitw.
Powiększ
W 1831 roku epidemia cholery zdziesiątkowała mieszkańców Inowrocławia. Od 5 września do 20 października zmarło 120 Żydów. Zostali pogrzebani poza miastem. Zaraza wpłynęła na decyzję o gruntownym uporządkowaniu Inowrocławia, w tym dzielnicy żydowskiej. „Wielka Synagoga” została rozebrana w kwietniu 1832. Rok później przystąpiono do budowy nowej. Był to prostokątny budynek, którego fasada biegła prostopadle do muru miejskiego i „Małej Synagogi”.
Układ budynków widać w przewodniku Karola Kopća z 1933 roku. Niebieskim kolorem zaznaczono „Wielką” zaś czerwonym „Małą” synagogę.
Uroczyste otwarcie nastąpiło 9 września 1836 r. Natomiast oficjalne zamknięcie i pożegnanie świątyni nastąpiło 19 września 1908 roku.
Zamknięcie „Wielkiej” czy też „Starej” synagogi było związane z wystawieniem nowej, imponującej bożnicy przy ulicy Solankowej. Prace nad nią rozpoczęły 9 października 1907. Poświęcenia dokonano 24 września 1908.
Nieco zamieszania wprowadza informacja zawarta między innymi w „Dziejach Inowrocławia”. Brzmi ona następująco: „W 1833-1836 bożnicę przebudowano i urządzono w niej wytwórnię cygar i papierosów Wolfa”.
Przedłużająca się budowa „Starej synagogi” była spowodowana kłopotami finansowymi oraz sporami na tle religijnym. W przejrzanych opracowaniach nie znalazłem żadnego związku z zakładem Wolfa w latach 1833-1836. Może zatem wytwórnia Wolfa znalazła się tam później? Po roku 1908?
Co więcej, pan Marcin Woźniak, dyrektor Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu udostępnił mi pocztówkę z końca XIX wieku, która przedstawia „Starą Synagogę”. Wyraźnie widać oryginalną, sakralną fasadę! Przy okazji inowrocławska synagoga przypomina nieco synagogę z Fordonu. Prace snycerskie w Inowrocławiu i Fordonie prowadził Samuel Goldbaum.
Powiększ
To kapitalne, skądinąd zdjęcie składania do kilku refleksji. Skoro zdjęcie przedstawia działający budynek synagogi, to nie mogła być przecież fabryką cygar! Doszło do tego najprędzej po 1908 roku. Druga, myślę, że nawet ciekawsza sprawa jest dla mnie zagadką. Dlaczego, skoro do początku XX wieku działała „Stara Synagoga”, dobudowano do „Bet Midrasz” salę modlitw? Czy oznacza to, że w Inowrocławiu przez pewien czas istniały dwa domy modlitw? Czy miało to związek z gwałtowną dyskusją religijną między tradycyjnymi a nowoczesnymi Żydami (między innymi sporna kwestia modlitw w języku niemieckim bądź hebrajskim)? Być może są do zbyt daleko idące dywagacje, ale kwestia jest niezwykle interesująca.
Nie ulega jednak wątpliwości, że w budynku synagogi znajdowała się taka fabryczka. W roku 1921 Wolf sprzedał swój zakład bydgoskiej fabryce cygar Adama. Z tego czasu pochodzi fotografia przedstawiająca interesujący nas obiekt.
Powiększ
Budynek „Starej synagogi” nie przetrwał wojny. Został spalony 7 lutego 1940 roku na rozkaz nadburmistrza Hansa Huebenetta. Wcześniej (14 września 1939) Niemcy spalili wnętrze synagogi przy Solankowej.
Okupację przerwał budynek „Małej synagogi”. Niszczał systematycznie i w latach 80. został rozebrany. Na jego miejscu został zbudowany nowy obiekt, nawiązujący stylistyką do poprzednika.
Uwaga:
14.07.2023 Tekst będzie jeszcze uzupełniany i poprawiany, cierpliwości. Dziękuję panu Marcinowi Woźniakowi, dyrektorowi Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu za cenne wskazówki i spostrzeżenia!
W ten oto możliwie zwięzły sposób poznaliśmy historię pierwszych inowrocławskich synagog. Powyższy tekst będzie uzupełniany na bieżąco. Może zawierać błędy i pomyłki. Jeśli widzisz coś podejrzanego, daj znać: michal@manowce.com.
Uwaga:
Podstawowa literatura:
Tomasz Łaszkiewicz, Żydzi w Inowrocławiu w okresie międzywojennym (1919-1939), Inowrocław 1997.
Stanisław Simon, Żydzi inowrocławscy w czasach Księstwa Warszawskiego (1807-1815), Inowrocław 1939.
Mapa Pharus: http://igrek.amzp.pl/11820791
Plan Inowrocławia 1933: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/5391/edition/8144/content
Ilustracja Bet-Hamidrasz za S. Simon, Żydzi inowrocławscy…
Zdjęcie „Starej synagogi” z: Tygodnik Ilustrowany nr 29/1923.
Pocztówka „Starej synagogi” z zasobów Magnes Collection of Jewish Art and Life https://flic.kr/p/Vy3R9L