Kościelec

Jeden z naszych ulubionych zabytków, romański kościół św. Małgorzaty w Kościelcu Kujawskim. Najstarszy wiejski kościół murowany w Polsce. Szara eminencja. Niepozorny, na uboczu, ale bez niego Kujawy wyglądałyby zupełnie inaczej. Kościelec i jego kościół to gniazdo jednego z najważniejszych rodów Wielkopolski i Kujaw — Kościelskich.

Pierwsza wzmianka o Kościelcu pochodzi z roku 1311. Wieś po łacinie nazwano „Ecclesia Lapidea” co można przetłumaczyć na „Kamienny Kościół”. Najpierw nazwa ta funkcjonowała jaki przydomek dziedziców wsi. Później, w pierwszej połowie XV wieku zaczęto tak nazywać osadę. Wtedy to „Kamienny Kościół” wyszedł z rąk rodu Leszczyców i przeszedł w ręce możnowładczego rodu Ogończyków, którzy wkrótce zaczęli pisać się Kościelscy. Potomkowie obu gałęzi tego rodu czynnie angażowali się w sprawy polityczne i społeczne wchodząc w posiadanie okolicznych wsi — między innymi Szarleja, o którym jeszcze wspomnimy. To za ich sprawą w roku 1442 Kościelec został lokowany na prawie niemieckim, nabył prawa miejskie, które zostały potwierdzone przywilejem wydanym przez Zygmunta Starego w roku 1512. Niestety, w połowie XVI wieku ród Kościelskich podupadł. Wraz z nim Kościelec.

Na początku XVII wieku Kościelec przeszedł w ręce możnowładczego rodu Działyńskich herbu Ogończyk.

Wreszcie w 1830 roku Kościelec odziedziczył Julian hrabia Dąmbski, którego żoną została Rozalia z Ponińskich z Wrześni. Owdowiawszy, poślubiła w 1839 roku Adolfa hrabiego Łączyńskiego. Zmarła 18 kwietnie 1885 roku nie doczekawszy się potomka. Na mocy testamentu jedynym spadkobiercą majątku został jej bratanek Adolf Poniński, syn ziemianina Bolesława Ponińskiego z Malczewa. Był on współzałożycielem Drukami i Wydawnictwa „Dziennik Kujawski” w Inowrocławiu oraz aktywnym działaczem politycznym i społecznym. Jego starszy brat — Alfred Antoni Poniński, proboszcz w Kościelcu, dziekan inowrocławski i szambelan papieski trzykrotnie kandydował na arcybiskupa gnieźnieńsko-poznańskiego.

Adolf Poniński poślubił Zofię z Czapskich, z którą doczekał się synów Alfreda i Edwarda. Po zmarłym w 1932 r. ojcu dobra odziedziczył Edward hrabia Poniński, właściciel Piotrkowic, który — podobnie jak ojciec — prowadził ożywioną działalność społeczną, w czym wspierała go żona Aniela.

Hrabia Edward Poniński został zamordowany przez Niemców podczas tzw. krwawej nocy z 22 na 23 października 1939 roku w Inowrocławiu. Jego starszy brat Alfred zajmował się działalnością dyplomatyczną i publicystyczną. Zmarł po wojnie na emigracji w Australii.

Z Kościelca do Szarleja

Wcześniej wspomnieliśmy o potomkach rodu Kościelskich mających w posiadaniu między innymi wieś Szarlej. Jednym z nietuzinkowych przedstawicieli tego rodu był szambelan Józef Kościelski (1762-1831), mason, członek sejmu Wielkiego Księstwa Poznańskiego i gospodarz, niezbyt wprawdzie rozsądny, ale za to obdarzony wielką fantazją.

Czwarty syn Józefa — Władysław (1819-1895) był figurą jeszcze barwniejszą niż ojciec. Odziedziczył Szarlej, służył w armii pruskiej. Aresztowany za udział w patriotycznym spisku przesiedział w więzieniu półtora roku. Osobiście wzywał na pojedynek Karola Marksa. W 1854 roku udał się do Turcji i wstąpił do tureckiej armii, przybierając imię Sefer Paşa. Za zasługi w wojnie krymskiej awansowano go na generała dywizji. Swój majątek zainwestował w akcje Kanału Sueskiego, co przyniosło mu zawrotną fortunę. Władysław był także cenionym hodowcą koni arabskich oraz mecenasem polskich artystów. Zmarł w swoim zamku Bertholdstein w Styrii.

Bratankiem Władysława był Józef Teodor Stanisław Kościelski (1845-1911). Z charakterystyczną dla Kościelskich fantazją i zamiłowaniem przygody podróżował po Francji, Afryce i Bliskim Wschodzie. Osiadł w Szarleju, gdzie zajął się działalnością społeczną i literacką. Był reprezentantem linii ugodowej wobec rządu pruskiego. Postawa taka naraziła go na ataki przeciwników politycznych, z którymi, mówiąc oględnie Józef nie patyczkował się — wyzywając co bardziej krewkich na pojedynek! Później przeniósł się do Miłosławia kontynuując działalność społeczną i polityczną, jednak o zdecydowanie anty pruskiej postawie.

Józef Kościelski dał się poznać jako mecenas i protektor Jana Kasprowicza. Sam także sporo pisał.

Synem Józefa i Marii z Blochów był Władysław August Kościelski (1886-1933) — poeta, wydawca, mecenas sztuki, twórca Instytutu Wydawniczego „Biblioteka Polska”. Na mocy testamentu Moniki Kościelskiej, wdowie pod Władysławie powstała Fundacja im. Kościelskich. Celem fundacji jest wspieranie młodych pisarzy i krytyków literackich. Laureatami Nagroda Fundacji im. Kościelskich byli między innymi: Sławomir Mrożek, Stanisław Barańczak, Jerzy Pilch, Jacek Dehnel, Szczepan Twardoch.

Kamienny kościół

Najcenniejszy zabytek Kościelca to romański kościół św. Małgorzaty. Budowę kościoła rozpoczęto na przełomie XII/XIIIw.

Za fundatora świątyni przyjmuje się Mieszka III Starego, panującego na Kujawach od lat 80-90 XII wieku do roku 1200 lub 1202. Nie mam jednak żadnej pewności. Są historycy, którzy przypisują fundację kościoła bogatemu rodowi Awdańców. Dawniejsi badacze widzieli w nim pokutny „kościół duninowy” ufundowany jako zadośćuczynienie za popełnione grzechy przez Piotra Włostowica.

Popularne w Wielkopolsce wezwanie św. Małgorzaty oraz rozwiązanie architektoniczne (analogie między innymi do kościoła w Gieczu) wskazują na to, że budowniczowie kościoła wywodzili się z Wielkopolski. Tak jak wiele innych świątyń romańskich, kościół ten pełnił także rolę obronną, co potwierdzają otwory strzelnicze, ryglowane drzwi czy masywna bryła świątyni. Nie wykluczone, że kościół św. Małgorzaty zdobiono z zewnątrz.

Podobno, jeszcze w XIX miał tkwić w murze kamień z niezidentyfikowaną płaskorzeźbą.

W 1488 roku na prośbę Mikołaja Kościeleckiego, prepozyta włocławskiego i jego kuzyna Mikołaja kościół został podniesiony do godności kolegiaty przez biskupa włocławskiego Piotra z Bnina. W tym czasie kościół przebudowano w stylu późnogotyckim — podwyższono mury prezbiterium i przemurowano wieżę.

Przed 1559 rokiem została dobudowana jedyna na Kujawach i pierwsza w Polsce a pochodząca z fundacji szlacheckiej renesansowa kaplica grobowa Kościeleckich — św. Barbary.

Autorstwo projektu przypisuje się Giovanni Battista di Quadro (zmarł ok 1590/1591), jednemu z najwybitniejszych w Polsce komasków — wędrownych muratorów, autora między innymi poznańskiego ratusza i budowniczego zamków w Krobi i Niemczy.

Kaplica nawiązująca po części do królewskiej kaplicy Zygmuntowskiej przy katedrze wawelskiej znalazła wielu naśladowców (kaplica prymasa Łaskiego w Poznaniu, liczne kaplice biskupie).

Kaplica charakteryzuje się znakomitą akustyką. Dwie osoby stojące twarzami do przeciwległych ścian mogą do siebie wzajemnie szeptać. Według ludowych podań kościół zbudowały anioły, dzięki czemu świątynia potrafi pomieścić tłumy wiernych, cudownie się rozszerzając.

W latach 1861-1862 dobudowano do kościoła północną kaplicę św. Jana Ewangelisty (obecnie Serca Jezusowego), która kopiowała założenia architektoniczne kaplicy św. Barbary.

Skarb w pałacu

20 listopada 1946 r. w Kościelcu odkryto najprawdziwszy skarb. Ostatni właściciel Kościelca, Edward hrabia Poniński spodziewając się wkroczenia Niemców, zamurował w ścianach pałacu część swoich zbiorów bibliotecznych oraz kosztowności. Niemcy zdołali jednak odszukać część skarbu i wywieźli go do Rzeszy. Pozostałą część kosztowności już po wojnie z pałacu zabrała córka Edwarda. Błyskawicznie dowiedzieli się o tym funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa. Rozpoczęto dalsze poszukiwania. Ubecy znaleźli doskonale przygotowane skrytki w pałacach w Kościelcu oraz Piotrkowicach.

Ubecy znaleźli fotografie rodzinne i podręczniki szkolne. Przejęli także bogate zbiory broni, kielichy kościelne, skrzynie z zastawą srebrną, 8 skrzyń porcelany saskiej i chińskiej. Przejęli także zbiór obrazów oraz 18 skrzyń książek pochodzących z biblioteki rodowej. Wśród przejętych skarbów znalazły się akta i dokumenty oraz korespondencja Ponińskich, m.in. z polskimi królami. Odnalezione zbiory przekazano do dyspozycji Wojewódzkiemu Urzędowi Bezpieczeństwa Publicznego w Bydgoszczy. Wśród skarbów ukrytego przez Edwarda Ponińskiego znalazło się także trzydzieści skrzyń z wieloma cennymi książkami i starodrukami. Książki z biblioteki Ponińskich znajdują się dziś w Archiwum Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Bydgoszczy oraz bydgoskim Archiwum Państwowym.

Grodzisko

Na terenie Kościelca znajduje się jeszcze jeden tajemniczy obiekt — wczesnośredniowieczne grodzisko.

Grodziska próżno szukać na popularnych mapach satelitarnych. Pojawi się dopiero po zastosowaniu najnowszych technik laserowych. Na powyższym zdjęciu, wykonanym dzięki technice LIDAR (dostępnej dzięki geoportal.gov.pl) można zauważyć charakterystyczny, podkowiasty kształt wału ziemnego. Grodzisko znajduje się na terenie prywatnym, w pobliżu torfiejącego jeziora.

Niestety, nie zachowały się żadne historyczne wzmianki na temat grodziska w Kościelcu. Wiadomo, że przestało być użytkowane na przełomie XI/XX wieku. Można przypuszczać, że osada zapewniała bezpieczeństwo na uczęszczanym w średniowieczu szlaku handlowym wzdłuż rzeki Noteć.

W „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” wspomniano, że w jednej z części grodziska znajdowały się „szczątki dawnego bruku”.

Grodzisko, dawniej nazywane „szwedzkim okopem” stało się zapewne źródłem legend o zamku, który miał znajdować się w Kościelcu i został doszczętnie zniszczony podczas „potopu szwedzkiego”.

Kościelec — metryczka

Kościół św. Małgorzaty w Kościelcu Kujawskim

• Współrzędne geograficzne 52,7911796 18,1573756
• Odległość od Inowrocławia około 9 kilometrów po terenie płaskim
• Odległość od Kruszwicy około 21 kilometrów po terenie płaskim
• Odległość od Strzelna około 22 kilometry po terenie płaskim

Walory historyczne Kościelca są nieocenione! Dogodny dojazd bocznymi drogami z Inowrocławia, Pakości lub Janikowa umożliwia przeprowadzenie miłej i pouczającej wycieczki. Polecamy!

Wiele ciekawych informacji, z których także korzystaliśmy, można znaleźć na stronie http://www.koscielec.pl/. Wiele ciekawostek oraz oryginalnych informacji na temat „szarlejskiej” gałęzi rodu Kościelskich można przeczytać w książce Wojciecha Klasa i Jana Zielińskiego „Kościelscy. Ród, fundacja, nagroda”.

Na zakończenie

Ciekawy wpis? Podziel się nim ze znajomymi i odwiedź naszą stronę fejsbukową https://www.facebook.com/na.manowcach