Odstawieni na galowo, z niedorzecznie wielkim zapasem ciastek, pojechaliśmy zwiedzać Tarnowo Pałuckie, gdzie znajduje się najstarszy drewniany kościół w Polsce. Tak nam się przynajmniej wydawało.
Naj…
Pałuki to fantastyczna kraina. Urozmaicony krajobraz i wspaniałe zabytki powodują, że każdemu turyście żywiej bije tu serce. Zatem z bijącymi sercami oglądamy kościół w Tarnowie Pałuckim. Stoi na wzniesieniu, przy prastarej drodze z Poznania i Gniezna na Pomorze. Wygląda może niespecjalnie okazale, ale przecież jest najstarszym drewnianym kościołem w Polsce. Może i owszem tak, ale skąd przygodny turysta ma o tym wiedzieć? Wnętrze kościoła przyozdobiono wspaniałymi polichromiami. O tym, także nie dowie się przeciętny wycieczkowicz. Żeby zachwycić się Tarnowem, należy wpierw trochę się przygotować. Tyle łyżki dziegciu — teraz czas na miód.
Tak jak wiele rzeczy na Pałukach, wszystko zaczęło się od Zbyluta. Ów Zbylut z Panigrodza, możny senior rodu Pałuków, ufundował w 1153 roku pierwsze w Polsce opactwo cysterskie. Sprowadzeni kilka lat wcześniej z niemieckiego Altenbergu mnisi osiedlili się w położonym na północ od Tarnowa Pałuckiego Łeknie.
Co warto zanotować, w dokumencie fundacyjnym Zbylut tytułował się „obywatelem Polski”.
Powiększ
W każdym razie Zbylut, pierwszy obywatel Polski, ufundował, jakże inaczej, pierwszy kościół w Tarnowie Pałuckim.
Pierwsza wzmianka o wsi (Tarnov), jest stosunkowo późna, pochodzi z bulli papieża Honoriusza III z 31 maja 1218 roku (DKW 1, 101). Jednak bez wątpienia osada musiała istnieć już w XII wieku. Nazwa: Tarnov,Tharnovo, Tharnowa wywodzi się prawdopodobnie od krzaka tarniny.
Powiększ
Nice
Przełomowym dla historii Tarnowa Pałuckiego okazał się rok 1370.
14 stycznia 1370 roku, zacny Kazimierz Wielki, na ręce łekieńskiego opata Hermana nadał Tarnowowi Pałuckiemu prawo magdeburskie oraz przywilej targów we wtorki każdego tygodnia (KDW XI, nr 1749). Tarnowo miało stać się miastem. Koniec końców ambitne plany spaliły na panewce. Wkrótce cystersi przenieśli się do Wągrowca, który zresztą w roku 1421 otrzymał prawa miejskie.
Tak czy owak, pierwszym proboszczem kościoła tarnowskiego był Tomisław, a następnie Maciej. Później probostwo przejęli cystersi, którzy z parafii zyskiwali 4 grzywny czystego srebra. Niezły grosz. Niestety, już w latach 60. XIV wieku parafia przestała przynosić jakikolwiek dochód, opustoszały kościół niszczał. Cystersi prędko sprzedali nierentowną parafię.
Powiększ
W 1520 roku dokonano kolejnej wizytacji. Wtedy też po raz pierwszy wymieniono z nazwy świętego Mikołaja — patrona kościoła. Z dokumentów wizytacyjnych wynika, że proboszcz kościoła w Tarnowie opiekował się także murowaną kaplicą w Klasztorku. W aktach wizytacyjnych z XVIII wieku możemy odczytać informacje o coraz gorszym stanie kościoła. Na przykład w 1780 roku zapisano, że jest „…w stanie podłym, w ziemię nieco zapadnięty”. W 1814 roku stan kościoła uniemożliwiał odprawianie nabożeństw.
Po kasacie klasztoru cystersów w Wągrowcu parafię tarnowską dołączono do Łęgowa. Oficjalne erygowanie nowej parafii nastąpiło w 1838 roku. Aktu tego dokonał arcybiskup Marcin Dunin.
Nice star
Badacze ustalili, że pierwszą drewnianą kaplicę w miejscu dzisiejszego kościoła cystersi zbudowali w XIII wieku. Później, pod koniec XIV wieku w tym samym miejscu powstał następny, znacznie większy kościół. Dzięki żmudnej pracy konserwatorów możemy go podziwiać do dzisiaj.
Powiększ
Podczas prac badawczych i renowacyjnych w latach 90. ubiegłego wieku (Ekspedycja Archeologiczna „Łekno” Instytutu Historii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, którą prowadził prof. dr hab. Andrzej M. Wyrwa) odkryto liczne pochówki i szczątki kamiennego fundamentu. Co ciekawe, odnaleziono także pięć monet — brakteatów, które datowano na drugą połowę XIII wieku. Być może były one „ofiarą zakładzinową”, miały gwarantować powodzenie inwestycji. Odnalezienie owych monet potwierdza, niezależnie od skąpych źródeł pisanych chronologię pierwszego kościoła.
Najstarszy
Skąd rewelacje, że kościół w Tarnowie Pałuckim jest najstarszym drewnianym kościołem w Polsce?
Powiększ
Według źródeł historycznych kościół świętego Mikołaja został konsekrowany w 1493 roku przez Wincentego Wierzbiętę. Jednak niektórzy badacze datowali budynek kościoła na siedemnasty wiek. Na belce nadproża widnieje bowiem data 1639. Pomimo sporych wątpliwości (o budowie świątyni nie wspominały akta wizytacyjne z 1640 roku) problem datacji wydawał się wciąż nierozwiązany.
Stosunkowo niedawno, podczas prac konserwacyjnych w latach 1996-2001 pozyskano z kościoła zakryte dotychczas deski. Materiał ten posłużył do badań dendrochronologicznych.
Badania dendrochronologiczne polegają, w wielkim skrócie, na zbadaniu przyrostów rocznych słojów drzewa. Dzięki temu badacze mogą ustalić wiek ścięcia drzewa z dokładnością roczną, a czasami nawet sezonową.
Naukowcy przebadali ponad setkę sosnowych próbek. Wyniki badań okazały się zdumiewające. Udało się odtworzyć dokładną historię budowy kościoła.
Najstarszy!
Najstarsze drzewa użyte do budowy kościoła, ścięto późną jesienią 1373 roku lub zimą 1373/74.
Portal wejściowy powstał po roku 1382. Belki z prezbiterium pochodzą z XVII wieku, i co ciekawe, są mniej starannie przygotowane, niż średniowieczne. Więźbę dachową konstruowano „na raty”, w latach 1615/1616 i 1628/1629.
Dziesięć lat później wybudowano wieżę. Wyniki badań dendrochronologicznych pokrywają się ze wspomnianą wcześniej datą 1639.
Naukowcy potwierdzili. Ten niepozorny, drewniany kościół jest rówieśnikiem Mysiej Wieży!
Zauważmy, jak łączą się daty pozyskania budulca 1373 i próba lokacji miejskiej przywilejem Kazimierza Wielkiego 1370. Kościół miał być zatem głównym elementem przyszłego miasta! Z planów miejskich niewiele wyszło, ale kościółek w Tarnowie przetrwał do dzisiaj.
Jeszcze dwa słowa dotyczące wnętrza kościoła. Jest prawdopodobnie piękne. Prawdopodobnie, bo kościół zastaliśmy rzecz jasna zamknięty, ale zdjęcia polichromii opublikowane chociażby tutaj robią wrażenie. Dla miłośników pięknych wnętrz to kolejny po Gąsawie obowiązkowy punkt zwiedzania.
Spragnionych ilustracji odsyłam do bardzo ciekawego wydawnictwa: Andrzej M. Wyrwa, Klejnot architektury drewnianej ziem polskich, kościół św. Mikołaja w Tarnowie Pałuckim.
Na otarcie łez czarno-białe zdjęcia z 1916r. prezentujące wnętrze kościoła.
I na deser…
W 1861 roku, w Łeknie, na terenach administracyjnie należących do Tarnowa Pałuckiego odkryto skarb. Szczęśliwymi odkrywcami byli Wojciech Jankowiak i Antoni Łukaszewicz. Skarb liczył 153 monety o łącznej wadze 180 gramów.
Monety były przeróżne: denary niemieckie, dirhemy arabskie, czeskie.
W 2005 roku „poszukiwacze skarbów” rozpoczęli nielegalne wykopki w miejscu dziewiętnastowiecznego odkrycia. Udało się odszukać kolejne skarby. Między innymi piękny denar Bolesława Chrobrego!
Aby zapobiec kolejnym odkryciom „poszukiwaczy” w 2007r. podjęto badania wykopaliskowe, a w latach 2009 i 2014 weryfikacyjne. Łącznie pozyskano aż 630 rozmaitych zabytków!
Najstarszy?
Wyjeżdżając z Tarnowa Pałuckiego, wydawało nam się, że obejrzeliśmy najstarszy drewniany kościół w Polsce. Kilka dni później media obiegła wiadomość o wielkim odkryciu! Badania dendrochronologiczne pozwoliły ustalić, że starszy od tarnowskiego jest kościół św. Michała Archanioła w Domachowie. Profesor Marek Krąpiec twierdzi, że drzewo użyte do budowy tego kościoła zostało ścięte w 1368 roku.
A co powiedzieć o badaniach wybitego specjalisty profesora Tomasza Ważnego, który odkrył, że konstrukcja wieńcowa nawy kościoła w Krzyżowicach pochodzi z lat 1326/1327?
Cóż, nie są to wiadomości, które specjalnie martwią! Wciąż czeka tyle wspaniałych miejsc do odkrycia!
Póki co, odwiedzajcie Tarnowo Pałuckie! Odwiedzajcie Pałuki!
Uwaga:
W tekście wykorzystano między innymi:
Mateusz Bogucki, Nieznana hybryda denara PRINCES POLONIE i nowy typ monety Bolesława Chrobrego 2006
Zdjęcie brakteatu z T. Szczurek, A.M. Wyrwa, Brakteaty cysterskie (?) z połowy XIII wieku z badań archeologiczno-architektonicznych kościoła pw. św. Mikołaja w Tarnowie Pałuckim.
Fragment dokumentu fundacyjny klasztoru cystersów w Łeknie.
Archiwalne zdjęcia kościoła:
Aus dem Ostlande: Posener Land und Weichselgau: Monatsblätter für Heimatkunde, Dichtung, Kunst und Wissenschaft des deutschen Ostens mit der Beilage “Dies und Das aus dem Ostlande” 1916 Februar Jg.11 H.2
Zapis nekrologu Zbyluta z: Dokument fundacyjny Zbyluta dla klasztoru cysterskiego w Łeknie z 1153 roku…
Denar Bolesława Chrobrego z: A.M. Wyrwa, Wczesnośredniowieczny srebrny skarb z Tarnowa…
Data 1639 wycięta na belce nadproża w kruchcie podwieżowej przy wejściu do kościoła z: Andrzej M. Wyrwa, Klejnot architektury drewnianej ziem polskich… Tamże bogate ilustracje i wspaniała historia Tarnowa Pałuckiego.
Pozostałe zdjęcie z archiwum autora.
Jeśli odnajdziesz w tym tekście błąd lub pomyłkę proszę o wiadomość michal@korzenie.org
Kościół św. Mikołaja w Tarnowie Pałuckim — metryczka
Kościół św. Mikołaja w Tarnowie Pałuckim
ul. Poprzeczna 3,
62-105 Łękno
http://www.archidiecezja.pl/parafie/dekanaty/dekanat_wagrowiecki/tarnowo_paluckie_par._pw._sw._mikolaja.html
- Współrzędne geograficzne 52,831944 17,275833
- Odległość od Poznania około 66 kilometrów
- Odległość od Bydgoszczy około 78 kilometrów
- Odległość od Inowrocławia około 91 kilometry
- Odległość od Torunia około 117 kilometrów
Kościół św. Mikołaja w Tarnowie Pałuckim to jeden z najstarszych drewnianych kościołów w Polsce. Niestety, przygodny turysta nie dowie się tym, bo zabrakło nawet prostej tablicy informacyjnej.
Dzieje Tarnowa Pałuckiego nierozerwalnie łączą się ze wspaniałą historią nieistniejącego opactwa cystersów w Łeknie.
Kościół leży na Szlaku Piastowskim.
Zwiedzane jest możliwe wyłącznie z przewodnikiem Muzeum Regionalnego w Wągrowcu
Rezerwacje: +48 67 26 85 911 lub 515 041 938, e-mail: muzeum@opatowka.pl