Żydzi osiedlili się w Pakości pod koniec XV wieku. Pierwsza wzmianka źródłowa sięga 1507 roku.
W latach 1564-1565 w mieście działała gmina żydowska — kahał. Żydzi dysponowali własną bożnicą, cmentarzem oraz szkołą. Społeczność liczyła ponad 140 osób — tylu płaciło podatek.
Gmina doznała olbrzymich strat w XVII wieku, zwłaszcza w okresie wojny polsko-szwedzkiej. 14 maja 1656 wojska Stefana Czarnieckiego dokonały pogromu miejscowych Żydów. Zniszczono synagogę, szkołę i cmentarz. Wielu Żydów, zwłaszcza zamożnych kupców, zamordowano. Pozostali przy życiu opuścili Pakość.
Żydzi wrócili do Pakości dopiero na początku XIX wieku. 22 sierpnia 1834 został zatwierdzony statut gminy. Liczyła wówczas 89 osób. W jej granicach znajdowała się także wieś Rybitwy. Na początku XIX wieku zbudowano synagogę. Pierwszy, szachulcowy budynek nie wytrzymał próby czasu. W 1903 roku stan synagogi był na tyle kiepski, że groził zawaleniem. W związku z tym przystąpiono do budowy nowej świątyni, którą oddano do użytku 17 sierpnia 1904 r. W latach 40. XIX wieku założono nowy cmentarz. W mieście istniała prywatna szkoła. W 1893 gmina żydowska uruchomiła szkołę powszechną. W 1903 r. uczyło się w niej 18 dzieci.
Gmina w Pakości nie była zamożna. Nie miała rabina. Posługę sprawował rabin z Inowrocławia. Skromna gmina zaczęła się wyludniać w latach 20. XX wieku. Bogatsi mieszkańcy wyjeżdżali do Niemiec. W 1933 r. gmina została zlikwidowana i przyłączona do gminy w Inowrocławiu.
Kres niewielkiej społeczności pakoskich Żydów (około 26-28 osób) położyli Niemcy. Kobiety i dzieci (Salinger Bertha i Jenny, Rydlewska Lotte, Simon Dorothea, Dattel Samuel, Sophie i Irmgard, Abraham Josef i Kathe, Aron Charlotte, Margot i Hertha, Cohn Henriette, Margit i Jakob, Weichmann Heinrich, Rosa i Traute) w październiku 1939 zostały wywiezione do obozu w Piotrkowie Trybunalskim. Mężczyzn wywieziono w nieznanym kierunku (możliwe, że do Mogilna). W czasie okupacji Niemcy zniszczyli pakoską synagogę oraz cmentarz.
Synagoga
Pakoska synagoga znajdowała się u zbiegu ulicy świętego Jana oraz Żabiej. Została rozebrana wiosną 1941. Na stronie sztetl.org znajduje się fotografia przedstawiająca prace rozbiórkowe. Budynek był otoczony metalowym parkanem, w sąsiedztwie znajdował się ogród warzywny.
Niestety, zachowało się niewiele zdjęć przedstawiających pakoską synagogę. Jest ona nieźle widoczna na fotografii miasta, którą udostępniono na grupie facebookowej „Pakość na przełomie XIX i XX wieku”. Niestety, nie znam źródła tego zdjęcia.
Powiększ
Nie potrafię także określić, czy wcześniejsze synagogi znajdowały się u zbiegu św. Jana i Żabiej. Myślę, że jest to prawdopodobne, jeśli chodzi o świątynię „szachulcową”.
Poniższe zdjęcie to powiększony cyfrowo fragment przedstawiający synagogę w Pakości.
Powiększ
Cmentarz
Mrocznych czasów okupacji nie przetrwał cmentarz żydowski. Znajdował się przy ulicy Mogileńskiej. Obecnie na terenie cmentarza znajdują się budynki mieszkalne. Cmentarz został czytelnie oznaczony na dziewiętnastowiecznej mapie.
Powiększ
Czy wiemy cokolwiek na temat wcześniejszego, szesnastowiecznego cmentarza? Okazuje się, że tak!
Jednym z najsłynniejszych zabytków Pakości jest „Kalwaria Pakoska”. To zespół 25 kaplic pasyjnych oraz towarzyszący im klasztor franciszkanów. Budowę Drogi Krzyżowej zainicjował w 1628 r. ksiądz Wojciech Kęsicki. Wkrótce (z różnymi perypetiami) ruszyła budowa murowanych kaplic. Opiekę nad nimi przejęli franciszkanie reformaci.
Potop szwedzki nie oszczędził Pakości. W czasie okupacji Szwedzi zniszczyli i sprofanowali kapliczki. W tym pełnym napięć czasie pojawiły się oskarżenia o przyczynieniu się miejscowych Żydów do śmierci ojca Urbana Sternalskiego.
Czy słusznie? Moim zdaniem należy tutaj zachować daleko idącą ostrożność. Czytając na przykład relację śmierci ojca Sternalskiego zapisaną przez Floriana Jaroszewicza w dziele „Matka świętych Polska” widać, że mamy do czynienia z przekazem hagiograficznym. Udział Żydów (których wiele się między Szwedami znajdowało) jest raczej wytworem ówczesnej propagandy religijnej i mentalności niż bezstronnym zapisem owych dramatycznych wydarzeń.
Powiększ
Być może ów klimat przyczynił się do pogromu oraz zniszczenia śladów obecności Żydów w Pakości w XVII wieku. W każdym razie po „Potopie” przystąpiono do odbudowy kapliczek. W 1661 roku powstała kapliczka „Drugi Upadek”. W jej narożniku znajduje się kamień, który po bliższych oględzinach okazuje się fragmentem macewy. Uczeni w piśmie odczytają być może napis „Yotah bat Shabtil” — Jona córka Szabtila. Jest to zapewne najstarsza macewa, jaka znajduje się na terenie Kujaw. Pochodzi z przełomu XVI/XVII wieku!
Powyższy tekst będzie uzupełniany na bieżąco. Może zawierać błędy i pomyłki. Jeśli widzisz coś podejrzanego, daj znać: michal@manowce.com.
Uwaga:
W tekście wykorzystano między innymi:
https://sztetl.org.pl/sites/default/files/styles/photo-hires/public/image_108694.jpg?itok=3cyeD1_P
https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/show-content/publication/edition/15057?id=15057
https://zabytek.pl/pl/obiekty/pakosc-kaplica-upadek-ii/
https://www.inowroclaw.powiat.pl/aktualnosci/najstarsza-macewa-na-kujawach,p74205173
https://dlibra.kul.pl/dlibra/publication/43581/edition/39537/content
Tomasz Kawski, Społeczność żydowska na pograniczu kujawsko-wielkopolskim w XX wieku. Polskie Towarzystwo Historyczne, 2007.
Zdjęcie kapliczki pochodzi z Karol Kiełczewski, Z przeszłości Pakości : na uczczenie trzechsetletniej rocznicy założenia Kalwarji, 1628-1928
Panorama przedwojennej Pakości udostępniona dzięki życzliwości Sebastiana Jareckiego.