Gębice

Dzisiaj Gębice to spokojna, leżąca na uboczu głównych dróg wieś. Jednak przez większość swojej długiej historii Gębice były miastem. I to jednym z ważniejszych, bogatszych miast pogranicza kujawsko-wielkopolskiego.

Trudno pisać o historii Gębic inaczej niż o historii miasta. Typowego miasta pogranicza, gdzie wspólnie pracowali i mieszkali Polacy, Żydzi i Niemcy.

Pierwsza zachowana wzmianka o Gębicach (zapisanych jako „Wembicze”) pochodzi z roku 1365. W dokumencie spisanym 14 października w Kruszwicy, wśród świadków wymieniony jest sołtys Jakub, któremu król Kazimierz Wielki poleca lokować wieś Dzierżąznę. Zatem jeszcze w tym roku Gębice były wsią.

Bardzo dobrze zorientowany Janko z Czarnkowa w swojej „Kronice”, opisując pod rokiem 1381 złupienie Gębic przez wojska Grzymały z Oleśnicy i Wojtka ze Świerardowa, użył już określenia „miasto królewskie”.

Wynika stąd, że nadanie praw miejskich Gębicom nastąpiło za czasów panowania Kazimierza Wielkiego.

Pierwszy dokument, w którym wymieniono władze miejskie Gębic, pochodzi z 2 czerwca 1425 roku.

W dokumencie wymienieni imiennie rajcy, złożyli przysięgę wierności Władysławowi Jagielle.

Wiek piętnasty to dla Gębic czas rozkwitu. W 1458 roku, na wojnę z Krzyżakami miasto wystawiło aż dziesięciu zbrojnych. Więcej niż Mogilno, Strzelno i Kruszwica.

Dogodne położenie na szlaku handlowym pozytywnie wpłynęło na rozwój rzemiosła. W mieście działał cech kuśnierz i sukienników. W Gębicach cztery razy w roku odbywały się jarmarki, raz w tygodniu targ.

W połowie XV wieku na przedmieściach miasta wybudowano kościół — pod wezwaniem św. Ducha oraz szpital. Kościół ów uległ zniszczeniu pod koniec XVII wieku.

W XVI wieku Gębice zamieszkiwało ponad 700 mieszczan.

Jak wiele miast kujawskich Gębice podupadły w czasie wojen szwedzkich.

9 czerwca 1768 r. stolnik poznański Wojciech Rydzyński ogłosił tutaj akt rozszerzenia konfederacji barskiej na teren Wielkopolski.

W 1815 roku utworzono w Gębicach siedzibę pruskiego urzędu granicznego.

Do powolnego, lecz systematycznego rozwoju Gębic przyczynili się Niemcy i Żydzi.
W 1914 roku, w centrum Gębic swoją świątynię zbudowali ewangelicy (była to filia kościoła w Kwieciszewie). Kościół ten rozebrano po wojnie.

W 1836 r. miejscowi Żydzi wraz ze współbraćmi z Kwieciszewa i Ruzieniewa zbudowali w Gębicach drewnianą synagogę (niestety, brak informacji gdzie się znajdowała). W 1850 roku synagoga spłonęła, odbudowano ją, zbierając składki w całej Prowincji Poznańskiej. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich podaje, że w roku 1871 w mieście żyło 75 Żydów. W 1923 r., wskutek emigracji ludności żydowskiej na Zachód, ze wszystkich osób administrujących gminą pozostał tylko Izidor Itzig. Synagoga była ona czynna do roku 1932. W 1933 r. majątek gminy żydowskiej w Gębicach przejęła gmina żydowska w Inowrocławiu. W 1939 mieszkało w Gębicach zaledwie 5 Żydów.

Po wybuchu II wojny światowej Żydzi z Gębic i Kwieciszewa zostali wysiedleni i przewiezieni do getta w Piotrkowie Trybunalskim, a następnie do obozu w Treblince. Zagładę przeżyli tylko potomkowie Itzigów, którzy po wojnie wrócili do Gębic.

Mieszkańcy Gębic brali udział w powstaniu wielkopolskim. 1 stycznia 1919 roku sami wyzwolili miasto bez jednego wystrzału. Przywódcą oddziału powstańczego był Roman Wiese. By uczcić powstańców mieszkańcy Gębic, w oku 1928 wystawili pomnik. Został on zburzony przez Niemców w roku 1939.

Nowy pomnik został uroczyście odsłonięty w sobotę 28 grudnia 2013 roku, w 95 rocznicę powstania wielkopolskiego.

Rozwojowi Gębic kres położył kryzys gospodarczy lat 30. Miasto zaczęło podupadać, pojawiły się kłopoty ze zbieraniem podatków.

10 sierpnia 1934 roku Gębice utraciły prawa miejskie. Ostatnim burmistrzem miasta był Jan Draheim.

Dzisiaj z wielonarodowego charakteru Gębic nie pozostało właściwie nic. Lśniący monument upamiętniający cmentarz żydowski stoi przy chwastowisku. W chylącym się ku upadkowi grobowcu walają się śmieci i butelki po wódce. Gębice nie wyróżniają się od innych miejscowości.

Śladów wielonarodowej Rzeczpospolitej, naszej (podobno) chluby i dumy przyjdzie nam szukać wśród chwastów i śmieci. Nic nowego.

Ustalenie dokładnej daty lokacji Gębic wydaje się niemożliwe. Kłopot sprawia także ustalenie daty budowy pierwszego kościoła.

W dokumencie spisanym 4 kwietnia 1367 roku wśród świadków występował proboszcz „Stanisław rektor kościoła”.

Parafia gębicka zatem powstała przed tą datą. W literaturze podaje się najczęściej, że doszło to tego między rokiem 1327 a 1367.

Budowa ceglanego kościoła rozpoczęła się około roku 1500. Uroczystej konsekracji dokonał w roku 1516 sufragan włocławski Maciej Drzewiecki. Kościół nosił pierwotnie (do 1578 roku) wezwanie św. Macieja. Fundatorami kościoła byli Sulimowie z Oporowa, ówcześni właścicieli Gębic. Byli to zapewne potomkowie Jana Oporowskiego (1463-69):

Andrzej, biskup włocławski, Jan, woj. brzesko-kujawski oraz Mikołaj, kasztelan kruszwicki, brzeziński i brzeski.

Dodajmy, że żoną Jana Oporowskiego (młodszego) była Zofia Pampowska, córka Ambrożego Pampowskiego z Pępowa herbu Poronia — jednego z najważniejszych urzędników królewskich wśród ówczesnych Wielkopolan. Zofia zmarła około 1514 roku i została pochowana w kolegiacie kruszwickiej, gdzie zachował się do dziś jej nagrobek.

Potężna bryła kościoła odpowiada politycznym ambicjom rodu Oporowskich, których wpływy sięgały Wielkopolski, Kujaw i Mazowsza.

Zdaniem historyków architektury kościół w Gębicach jest wzorowany na bydgoskiej farze. Budowali go ci sami majstrowie, którzy wznosili farę w Mogilnie.

W latach 1768-1772 kościół został zbarokizowany. W latach 1862-1874 został regotycyzowany według projektu znanego architekta Fryderyka Augusta Stülera. Większość wyposażenia spłonęła w pożarze wznieconym przez opuszczające Gębice wojska niemieckie 18 stycznia 1945 roku.

Kościół jest doprawdy imponujący. Wybija się zdecydowanie ponad przysadzistą zabudowę wsi. Warto dokładnie przyjrzeć się jego ścianom. W mury kościoła, od wschodniej strony wmurowano trzy gotyckie kafle. Wiele cegieł (zwłaszcza od strony wschodniej) zawiera gmerki — znaki murarskie. W ściany wmurowano także kamienne kule armatnie.

Niestety, pożar z 1945 roku strawił większość cennego wyposażenia wnętrza kościoła.

Obok świątyni stoi dzwonnica, wybudowana w 1892 roku.

Za kościołem, w parku obok probostwa znajduje się wczesnośredniowieczne grodzisko,
datowane na VII – XII w. Niestety, furtka do parku była zamknięta na cztery spusty.

Uwaga:

Informacje na temat cmentarza żydowskiego http://lapidaria.wikidot.com/cmentarz-zydowski-gebice

Informacje na temat cmentarza ewangelickiego http://lapidaria.wikidot.com/cmentarz-ewangelicki-gebice

Podczas pisania tego tekstu korzystano między innymi z:

http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/doccontent?id=58 (nr 522, 558)

Stanisław Kozierowski, Szematyzm historyczny ustrojów parafjalnych dzisiejszej Archidiecezji Gnieźnieńskiej

http://www.gebice.info/historia/

Archiwalne pieczęcie Gębic pochodzą z:

Marian Gumowski, Pieczęcie i herby miast wielkopolskich

Wiktor Wittyg, Pieczęcie miast dawnej Polski

Przedwojenne zdjęcie pomnika w Gębicach ze strony http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/doccontent?id=291724

Fragment mapy z Gębicami z roku 1895 Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) http://igrek.amzp.pl/11780451

Pozostałe zdjęcia i reprodukcje z archiwum autora.

Kościół św. Mateusza Ewangelisty w Gębicach — metryczka

Parafia pw. św. Mateusza Ap. i Ew.
88-330 Gębice
ul. Ks. Greinerta 6
tel. (52)315-04-18

http://www.parafiagebice.pl/

• Współrzędne geograficzne 52,597310 18,033789
• Odległość od Inowrocławia około 31 kilometra
• Odległość od Torunia około 70 kilometrów
• Odległość od Bydgoszczy około 70 kilometrów

Peryferyjne, względem ruchliwej drogi 15, położenie Gębic to dla rowerzystów spory atut. Atrakcyjnie wygląda trasa rowerowa od strony Strzelna, przez Ziemowity, Łąkie i Zbytowo. Odcinek asfaltu między Łąkiem a Zbytowem delikatnie mówiąc pozostawia wiele do życzenia.

Ciekawie pod względem historycznym przedstawia się także wycieczka od (albo do) Mogilna. Można wybrać wariant przez Żabno, Wylatowo i Gozdanin. Można także z Mogilna kierować się na Goryszewo i następnie Kwieciszewo.

Na zakończenie

Ciekawy wpis? Podziel się nim ze znajomymi i odwiedź naszą stronę fejsbukową https://www.facebook.com/na.manowcach