Żydzi w Strzelnie

Historia społeczności

Historia Strzelna jest nierozerwanie związana ze średniowiecznym klasztorem norbertanek. Strzelno, jako miasto należące do klasztoru było zamknięte dla Żydów. Nie przeszkadzało to jakkolwiek w interesach. Na przykład prepozyt Józef Łuszczycki (1736–1770) pożyczał spore sumy inowrocławskiej gminie wyznaniowej.

Pierwsza informacja źródłowa o Żydach zamieszkujących Strzelno pochodzi z lat 1779–1780. Została ona zamieszczona w aktach wizytacji biskupa włocławskiego Józefa Ignacego Rybińskiego. Oznacza to, że Żydzi osiedlili się w mieście w drugiej połowie lat 70. XVIII wieku. Miało to najprawdopodobniej związek z pożarem, który całkowicie strawił inowrocławską dzielnicę żydowską w 1775 roku.

Ze spisu, wykonanego w 1808 na polecenie prefekta departamentu bydgoskiego wynika, że miasto to zasiedlało 913 mieszkańców, z czego 33 było pochodzenia żydowskiego. Od tego czasu można zaobserwować systematyczny wzrost ludności żydowskiej. 31 sierpnia 1834 roku gmina otrzymała swój statut.

22 i 23 kwietnia 1848 (wydarzenia Wiosny Ludów) w Strzelnie doszło do krwawego starcia między liczącym ponad 50 osób oddziałem pruskim a uzbrojonym w kosy okolicznym tłumem. Kosynierzy splądrowali domy zamieszkałe przez Niemców i Żydów. Dramatyczne wydarzenie zakończył atak 500 piechurów i 100 huzarów pruskich. Zginęło przynajmniej 30 powstańców, drugie tyle odniosło rany. O zdarzeniu tym pisała ówczesna prasa (https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/451054/edition/426390/content)

Społeczność żydowska była najbardziej liczna w połowie XIX wieku. Później zaczęła się kurczyć. W 1920 roku liczyła około 70 osób, w 1939 — 50-60.

W 1932 roku gmina została wcielona do kahału inowrocławskiego.

Żydzi strzeleńscy zajmowali się przede wszystkim handlem.

Synagoga i cmentarz

Pierwsza (być może drewniana) synagoga została zbudowana w 1826 roku. Nie wiemy, gdzie mogła się znajdować. W 1844 roku gmina żydowska w Strzelnie doczekała się murowanej synagogi. Budynek znajdował się przy dzisiejszym skrzyżowaniu ulic Inowrocławskiej i Spichrzowej.

W święto Jom Kippur w 1878 r. w czasie modłów zawaliła się duża część stropu i dachu synagogi. Wskutek tego zdarzenia rannych zostało 16 osób. Niedługo później zmarł młody mężczyzna. Informacja o tym dramatycznym wypadku odnotowała ówczesna prasa.

Synagoga została odbudowana dwa lata później. Niestety, budynek nie przetrwał okupacji. Został zniszczony przez Niemców w roku 1940.

Okupacji nie przetrwał także cmentarz. Znajdował się w południowo-wschodniej części miasta. Dawny cmentarz upamiętnia tablica.

Na południe od Strzelna rozpościerają się Lasy Miradzkie. W czasie okupacji Niemcy dokonywali tutaj masowych egzekucji na mieszkańcach Strzelna i okolic. W lasach znajdują się starannie pielęgnowane miejsca pamięci. Jedno z nich upamiętnia egzekucję Żydów dokonaną przez Niemców w grudniu 1942. Miejsce to upamiętnili członkowie fundacji „Izkor” i regionaliści ze Strzelna.

Miejsce kaźni jest dostępne i nieźle opisane w przewodnikach. Znajduje się około 100 metrów za
miejscem egzekucji księdza Mariana Wydłuba OMI – proboszcza w Markowicach. Jak tam dotrzeć? Jadąc ze Strzelna należy kierować się na wieś Cieńcisko i wypatrywać leśniczówki Kurzebiela. Za leśniczówką znajduje zjazd w drogę leśną (zamkniętą dla aut, najpierw asfaltową, później gruntową), która prowadzi do wspomnianego kamienia upamiętniającego księdza Wydłubka. Minąwszy głaz, po około 100 metrach znajduje się tablica (współrzędne: 52.604416, 18.141315).

Co ciekawe, skromna społeczność miejscowych Żydów mogła pochwalić się postaciami wielkiego formatu. Szczerze mówiąc, ich związek ze Strzelnem był w większości czysto symboliczny, łączyło (aż!) miejsce urodzenia. Warto jednak przypomnieć kilka ważnych postaci, które związane są ze Strzelnem.

Albert Michelson

Najsłynniejszym strzelnianinem żydowskiego pochodzenia jest laureat nagrody nobla z fizyki (1907) — Albert Abraham Michelson (urodzony 19 grudnia 1852, zmarł 9 maja 1931 w Pasadenie). W 1856 r. cała rodzina (ojciec Samuel, kupiec z Fordonu, Rozalia z domu Przyłubska oraz trójka dzieci) przeprowadziła się do Stanów Zjednoczonych. Michelson swój sukces naukowy zawdzięczał badaniom prędkości światła. W tym celu skonstruował niezwykle precyzyjne urządzenie — interferometr. Aparat wymyślony przez Michelsona jest powszechnie używane przez fizyków. Zasługi Michelsona, jeśli chodzi o działalność związaną z pomiarami, są imponujące. Stanowią fundament współczesnej fizyki doświadczalnej.

Julius Löwenberg

Julius Löwenberg był niemieckim geografem. Urodził się w Strzelnie, 22 marca 1800 roku. Był przyjacielem i bibliografem Aleksandra von Humboldta.

Löwenberg studiował geografię i historię naturalną na Uniwersytecie w Berlinie. Po ukończeniu studiów pracował jako nauczyciel, a następnie jako redaktor czasopisma „Neue Preußische Zeitung”. W 1843 roku opublikował pierwszą biografię Aleksandra von Humboldta.

Löwenberg był również autorem licznych książek i artykułów z zakresu geografii, historii naturalnej i podróży. Był członkiem Towarzystwa Geograficznego w Berlinie.

Zmarł 12 grudnia 1893 w Berlinie.

Ludwig Jacobowski

Z rodziny żydowskich kupców wywodził się Ludwig Jacobowski. Urodził się 21 stycznia 1868 w Strzelnie, zmarł 2 grudnia 1900, w Berlinie, gdzie przeniósł się wraz z rodziną w 1874 roku. Jacobowski był ówcześnie znanym poetą, dziennikarzem i autorem tekstów. Mimo że jego związek ze Strzelnem jest czysto symboliczny, warto znać tę postać.

Powyższy tekst będzie uzupełniany na bieżąco. Może zawierać błędy i pomyłki. Jeśli widzisz coś podejrzanego, daj znać: michal@manowce.com.

To wpis z serii poświęconej historii Żydów na Kujawach. Jeśli interesuje Cię ta tematyka, zapraszam do lektury dotyczącej: Inowrocławia (synagogi oraz cmentarzy), Kruszwicy, Pakości.

Uwaga:

W tekście wykorzystano między innymi:

Fotografia synagogi pochodzi z bloga Mariana Przybylskiego, skarbnicy historii Strzelna i okolic: https://strzelnomojemiasto.blogspot.com/2020/09/widok-synagogi-w-strzelnie.html

Dariusz Karczewski, Początki społeczności żydowskiej W Strzelnie (1772/1773–1815). Studia Żydowskie. Almanach 12 (grudzień 31, 2022), strony 41–51.

Tomasz Łaszkiewicz, Żydzi w Inowrocławiu w okresie międzywojennym (1919-1939), Inowrocław 1997.

Aaron Heppner, Isaak Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der jued. Gemeinden in den Posener Landen; nach gedruckten und ungedruckten Quellen, Koschmin-Bromberg 1904.

Zenon Guldon, Żydzi w miastach kujawskich w XVI–XVIII wieku, „Ziemia Kujawska” 1993, t. 9.

Anna Skupień, Ludność żydowska w województwie poznańskim w latach 1919-1938, Poznań 2007.

Albert Abraham Michelson noblista z Kujaw. Studia i materiały pod red. Dariusza Kurzawy, Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury i Rekreacji w Strzelnie, Strzelno 2007.

Tomasz Kawski, Ludność żydowska na Kujawach wschodnich i w ziemi dobrzyńskiej w okresie międzywojennym (1918-1939).

Tomasz Kawski, Społeczność żydowska na pograniczu kujawsko-wielkopolskim w XX wieku. Polskie Towarzystwo Historyczne, 2007.

Tomasz Kawski, Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza i Pomorza w latach 1918-1942, Toruń 2012.

https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/24593/edition/33114/content
https://de.wikipedia.org/wiki/Ludwig_Jacobowski
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3c/Julius_L%C3%B6wenberg_IllZtg2632_9.12.93_690.JPG
http://www.foton.if.uj.edu.pl/documents/12579485/e401f27e-4838-41b3-bb71-04e6cc7732be