Bożejewice
Wieś Bożejewice, na pierwszy, a nawet drugi rzut oka nie wyróżnia się niczym szczególnym. Zerknijcie jednak na mapę. Z lotu ptaka Bożejewice wyglądają jak środek wielkiej pajęczyny. Do wsi prowadzą drogi i dróżki z Żernik, Żegotek, Markowic, Stodólna, Sławska, nawet z Rożniat. Bez przesady, wszystkie drogi to prowadzą do Rzymu, do Bożejewic wiedzie kilka, ale przyznacie, że coś musi być na rzeczy. Krajobraz nie kłamie. Oto Bożejewice, jedna z najwspanialszych posiadłości wielkopolskiego ziemiaństwa.
Jak to z kujawskimi wsiami bywa, początki osadnictwa na terenie wsi sięgają zamierzchłej przeszłości. O tym jednak później. Póki co, kilka słów na temat bożejewickiego „złotego wieku”.
Od XVII wieku Bożejewice należały do potężnego rodu Kościelskich. Z ich inicjatywy (dokładniej Józefa lub jego brata Antoniego) w połowie XIX wieku wzniesiono dostojny pałac.
Powiększ
2 marca 1843, w owym pałacu urodziła się Helena Kościelska (wnuczka Józefa). W 1863 roku wyszła za Bronisława Potworowskiego, dziedzica Kosowa (gmina Gostyń). Helena zamieszkała w majątku męża, w dworze zaprojektowanym przez Stanisława Hebanowskiego. Doczekali się trójki potomstwa. Najstarsza, Maria, urodziła się 21 lipca 1864 roku, 7 lipca 1865 urodził się Gustaw, a 27 stycznia 1867 Jan Chryzostom.
W tym czasie, z wielkim powodzeniem Bożejewicami administrował Aleksander Jacob (1826-1895). Następnie majątkiem zarządzał Stanisław Smorawski. W owym czasie Bożejewice stały się majątkiem przodującym na Kujawach. W folwarku przede wszystkim zajmowano się hodowlą bydła mlecznego. Co ciekawe, we wsi działała mleczarnia (czy też zlewnia mleka), którą dzierżawił Szwajcar Józef Ruoss. Szwajcarskie sery na Kujawach! Mięso i wędliny z miejscowej masarni były sprzedawane we własnym sklepie w Inowrocławiu (przy ówczesnej ulicy Fryderykowskiej, dzisiejszej Królowej Jadwigi).
24 listopada 1884 w Kosowie zmarł Bronisław Potworowski.
9 lipca 1883 r. Maria Potworowska, poślubiła Karola hrabiego Bnińskiego. 21 sierpnia 1844 roku urodził się im syn — Adolf.
Helena Potworowska zmarła 27 lutego 1911 roku. Została pochowana w kaplicy przy kościele w Sławsku Wielkim. Jej majątek przejęła Maria. W 1914 roku właścicielem Bożejewic został hrabia Adolf Bniński. Majątkiem zarządzał Stanisław Dembiński.
Powiększ
W styczniu 1914 r. Adolf poślubił w Lubostroniu Marię Skórzewską, córkę Witolda i Marii z książąt Radziwiłłów. Bnińscy mieli dwie córki. Marię, urodzoną w grudniu 1914 r. w pałacu w Lubostroniu oraz Emilię, urodzoną w 1917 r. w Gułtowach.
W latach 1939-1945 Bożejewice znajdowały się pod zarządem niemieckim i nazywały się Götzingen. Hrabia zaangażował się w działalność konspiracyjną. Niemcy aresztowali Bnińskiego w 1941. Rok później został zamordowany w lesie w okolicach Stęszewa.
Po wojnie majątek popadł w ruinę. Z dawnej świetności nie pozostało właściwie nic.
Systematyczną dewastację pałacu zakończyła rozbiórka dokonana w latach 60. XX wieku. Dwór zniknął z powierzchni ziemi. Zabudowania folwarczne uległy zniszczeniu. Katastrofa spotkała także dworski park.
Co się stało, to się nie odstanie. Dworu nie ma, pamięć o dawnych właścicielach zatarła historia. Warto jednak przespacerować się alejkami parku w Bożejewicach. Gdzieś tam, między drzewami zachował się jeszcze „duch epoki”. No i z przyjemnością należy podkreślić, że bardzo mało tutaj śmieci!
Powiększ
Na mapie wyraźnie widać pierwotne założenie parku. Można także zobaczyć ogród znajdujący się przy południowej stronie parku. Widać także linię kolejki wąskotorowej. Do obecnych czasów zachował się jeszcze ceglany mostek, zbudowany na potrzeby wąskotorówki.
W latach 50. szczątki Heleny Potworowskiej wraz z innymi zmarłymi przeniesiono z kaplicy w Sławsku Wielkim na tamtejszy cmentarz. Przez długie lata spoczywała w bardzo skromnym grobie. Dopiero w ostatnich latach, dzięki funduszom uzbieranym przez lokalny Społeczny Komitet Odnowy Starych Grobów udało się ufundować nową mogiłę.
Na zakończenie obiecane ciekawostki.
Na terenie Bożejewic prowadzono badania archeologiczne. Jak to na Kujawach bywa i tutaj odnaleziono prahistoryczne pozostałości. Badacze (Lech Czerniak) natrafili na pozostałości neolitycznych „długich domów”.
Powiększ
Neolityczne społeczności budowniczych „długich domów” związane są z początkami, wręcz początkami rolnictwa. Nie będzie więc wielką przesadą twierdzenie, że w Bożejewicach rolnicy żyją „od zawsze”. Jeśli ktoś chciałby zobaczyć na własne oczy, jak wyglądało życie w takiej osadzie, powinien wybrać się do Biskupina. W tamtejszym rezerwacie archeologicznym można zwiedzić „Osadę pierwszych rolników”.
Kolejna ciekawostka wiąże się z czasami znacznie późniejszymi. W XVI wieku właścicielami Bożejewic oraz pobliskiej, zanikłej osady Buszkowice byli Grudzińscy (herbu Grzymała). W odróżnieniu od nieco wyidealizowanego obrazu dziewiętnastowiecznego ziemiaństwa ci na kartach historii zapisali się zgoła inaczej. W Inwentarzu dóbr stołowych biskupstwa włocławskiego z XVII w. możemy przeczytać taki kwiatek:
„Granice [ze Sławskiem-przypisek mój] spokojne, tylko że od Bozejowic JMP Jana Grudzińskiego, kasztelana nakielskiego, wodę groblą u młyna barzo podwyszają i tu u wierzchu tym trochę naszego gruntu zalewają i trochę po stronach podmaczają.— Do Kobelnik angarią [ucisk chłopów-przypisek mój] cierpią, do robót ich przyciskają, z pastwiska zajmują bydło, morzą, okupować każą etc.”
Uwaga:
Zainteresowanych losami właścicieli i zarządców Bożejewic polecam dostępne w Internecie prace pana Mariana Przybylskiego. Szczególnie reklamuję blog Strzelno moje miasto.
Na zdjęciu okładkowym park w Bożejewicach w 2020 roku.
Fragment archiwalnej mapy Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 – 1945/
Fotografia dworku w Bożejewicach: Leon Durczykiewicz, Dwory polskie w Wielkiem Księstwie Poznańskiem
Pośmiertne wspomnienie o Helenie Potworowskiej https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/310235/edition/256824/content
Portret Bronisława Potworowskiego
https://www.academia.edu/40727383/Kto_mieszka%C5%82_w_d%C5%82ugich_domach
http://www.jungsteinsite.uni-kiel.de/pdf/2006_midgley_low.pdf