Cmentarze żydowskie w Inowrocławiu

Cmentarze żydowskie w Inowrocławiu

Stary cmentarz

Historia „starego cmentarza” sięga zapewne czasów osiedlenia się w Inowrocławiu Żydów, a więc XIV wieku. Najstarszy nagrobek (macewa), który został uwieczniony na fotografii, pochodzi z roku 1591. Na przedwojennych zdjęciach „starego cmentarza” zachowały się fotografie rodzin szczególnie zasłużonych dla inowrocławskich Żydów.

Na uwagę zasługuje nagrobek Michaela Levy (1807-1879). To szczególnie zasłużona dla Inowrocławia postać. Był radnym miejskim, twórcą przemysłowej potęgi Inowrocławia. Zainicjował przemysłową eksploatację złoża solnego. W 1860 r. rozpoczął wydobycia kamienia w Wapiennie. Za jego sprawą, w 1872 miasto zyskało połączenie kolejowe z Poznaniem. Co ciekawe, napis na okazałym nagrobku został sporządzony w języku polskim!

Tu spoczywa powszechnie szanowany od
swoich dzieci nieskończenie kochany
Michał Levy
ur. 12 sierpnia 1807, um. 30 stycznia 1879.
Jak jego czysta dusza jest nieśmiertelna, tak
jego zasługi nie zaginą
Objaśniał miejsca z biblii Genezis l., Jozua X.
w duchu najnowszych badań w zakresie nauk
przyrodniczych, starał się więc połączyć
i pogodzić religię z umiejętnością.
Jego wielki duch przepowiedział już przed
40 laty, że w inowrocławskiej ziemi znajduje
się sól kamienna, również zawdzięcza
Inowrocław jego niezmordowanej czynności
kolej żelazną.
Był on pełen bojaźni boskiej; pokory
i wdzięczności ku Bogu aż do śmierci.

„Stary cmentarz” został zamknięty w 1886 roku. Stanisław Simon, opisując dzieje inowrocławskich Żydów, zwracał uwagę na szczególne piękno tej nekropolii. Niestety, nie będzie nam dane dzielić tych zachwytów.

Nagrobki, które znajdowały się na terenie starego cmentarza, zostały całkowicie zdewastowane przez Niemców w czasie okupacji. Wiele z nich zostało wykorzystanych jako płyty chodnikowe albo brukowano nimi drogi, utwardzano ulice. Znaczna część pokruszonych macew została wykorzystana na placu przed budynkiem III Liceum Ogólnokształcącego w Inowrocławiu (w czasie okupacji siedziby rejencji inowrocławskiej).

Dopiero w ostatnich latach udało się odzyskać i zbadać fragmenty nagrobków. W 2011 roku pracownikom inowrocławskiego muzeum (Marcinowi Woźniakowi i Markowi Stawickiemu) udało się między innym zidentyfikować fragmenty macewy Michaela Levy’ego.

Obecnie na terenie cmentarza (ulica Studzienna) znajdują się ogródki działkowe.

Nowy cmentarz

W związku ze wzrostem społeczności żydowskiej w Inowrocławiu koniecznością stało się założenie nowego cmentarza. Znajduje się pomiędzy dzisiejszymi ulicami Karola Marcinkowskiego i Karola Libelta. Przy wejściu do cmentarza znajdował się dom grabarza. Budynek wraz z fragmentami oryginalnego ogrodzenia zachował się do dziś.

Jak wspomniano, zdewastowane fragmenty macew, przez długie lata nie zostały należycie upamiętnione.

9 marca 2023 roku, przy ulicy Karola Libelta, otwarto lapidarium, gdzie wyeksponowano ponad 600 fragmentów macew. Lapidarium powstało z inicjatywy Starosty Inowrocławskiego Wiesławy Pawłowskiej, przy wsparciu Marszałka Województwa Kujawsko-Pomorskiego Piotra Całbeckiego. W otwarciu uczestniczyli m.in. prymas Polski Wojciech Polak i naczelny rabin Polski Michael Schudrich.

W zachowaniu dziedzictwa żydowskiego w Inowrocławiu zaangażowane było grono badaczy, społeczników oraz samorządowców. Tytaniczną (bez przesady !!!) pracę wykonali pracownicy Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu.

Lapidarium otwarte jest od poniedziałku do piątku w godzinach 10.00-16.00 oraz w niedziele od 10 do 13. W soboty, cmentarz żydowski, na którego terenie znajduje się lapidarium, jest zamknięty.

Osobnym, ale niezwykle ważnym dla dziejów Inowrocławia grobem jest mogiła upamiętniająca dr. Leopolda Levy (1870-1939). Mogiła znajduje się na cmentarzu Zwiastowania NMP, w kwaterze ofiar II wojny światowej. Był on przemysłowcem i finansistą. Po śmierci ojca przejął kopalnie w Wapiennie. Posiadał udziały cukrowni w Wierzchosławicach, wielu gorzelni i kilku banków. W latach 1911–1918 był posłem do Pruskiej Izby Deputowanych z ramienia Partii Narodowo-Liberalnej w okręgu Inowrocław-Strzelno. W czasie I wojny światowej służył w armii pruskiej. Bez wątpienia czuł się Niemcem, jednak był lojalny wobec władz polskich. Angażował się w działania charytatywne. Przeznaczała między innymi spore sumy na Fundusz Obrony Narodowej.

Leopold Levy został zastrzelony w dramatycznych okolicznościach przez niemieckiego żołnierza 15 września 1939.

Cmentarz przyszpitalny (choleryczny)

Nieco zagadkowym miejscem jest cmentarz, o którym wspominał Stanisław Simon.

„Za czasów Księstwa Warszawskiego znajdował się w Inowrocławiu przy murze miejskim, w sąsiedztwie szpitala żydowskiego jeszcze jeden cmentarz żydowski, na którym jednak od niepamiętnych czasów nie chowano już więcej umarłych. Dopiero władze pruskie zwróciły w r. 1817 baczniejszą uwagę na to opuszczone cmentarzysko i wezwały ewentualnych właścicieli tego »opustoszałego placu«, by zgłosili do niego swe pretensje. Na to wezwanie zgłosili się starsi kahału inowrocławskiego i wyjaśnili, że obszar ten służył przed przeszło stu laty za cmentarz pomocniczy podczas wielkiej epidemii cholery, która wtedy grasowała w Inowrocławiu.”

Szpital, o którym wspomniał Simon, zapewne mocno odstawał od standardów, z którymi dzisiaj kojarzymy owe przybytki. Był w gruncie rzeczy przytułek dla bezdomnych i włóczęgów. Przytoczmy jeszcze jedną uwagę Simona: „posługacz szpitalny pełnił zarazem funkcje grabarza na cmentarzu gminnym”.

W trzech częściach Inowrocławskie synagogi, Synagoga w Inowrocławiu oraz Cmentarze żydowskie w Inowrocławiu przedstawiłem podstawowe fakty dotyczące żydowskiego dziedzictwa w Inowrocławiu. Nie jest to temat w żadnym razie wyczerpany. Czy uda się poszerzyć naszą wiedzę dotyczącą inowrocławskich Żydów? Mam nadzieję.

W 1932 r. obszar gminy żydowskiej powiększono o okoliczne miejscowości: Pakość, Mogilno, Kruszwica, Gębice, Trzemeszno. Tam też skieruję swoje kroki.

Uwaga:

Powyższy tekst będzie uzupełniany na bieżąco. Może zawierać błędy i pomyłki. Jeśli widzisz coś podejrzanego, daj znać: michal@manowce.com.

Archiwalne zdjęcia dotyczące starego cmentarza pochodzą z:

Stanisław Simon, Żydzi inowrocławscy w czasach Księstwa Warszawskiego…

Portrety zaczerpnięto z:

Aaron Heppner, Isaak Herzberg,Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden…

Fotografia nowego cmentarza żydowskiego w Inowrocławiu (zdjęcie z kolekcji Yorama Gruenspana) na stronie http://cmentarze-zydowskie.pl/inowroclaw.htm. Tamże opis cmentarzy.

Pozostałe fotografie z archiwum autora.

Podstawowa literatura

Tomasz Łaszkiewicz, Żydzi w Inowrocławiu w okresie międzywojennym (1919-1939), Inowrocław 1997.

Stanisław Simon, Żydzi inowrocławscy w czasach Księstwa Warszawskiego (1807-1815), Inowrocław 1939.

Marek Stawicki, Inowrocławskie macewy i ich twórcy. Samuel Goldbaum – czołowy kamieniarz inowrocławskich kirkutów, [w:] Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu, zeszyt 17, Bydgoszcz 2013.

Tomasz Kawski, Katalog zabytków kultury żydowskiej w województwie kujawsko-pomorskim, Toruń 2011.

Aaron Heppner, Isaak Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der jued. Gemeinden in den Posener Landen; nach gedruckten und ungedruckten Quellen, Koschmin-Bromberg 1904.