Żydzi w Kruszwicy

Żydzi w Kruszwicy przebywali już w czasach średniowiecza, ale swoją obecność zaznaczyli dopiero w XIX wieku. Skromną społeczność żydowską łączyła synagoga i stary cmentarz.

Historia Kruszwicy utkana jest z legend. Któż nie słyszał opowieści o Popielu i myszach? To legenda opisująca powstanie Polski. Doczekała się zatem wielu wersji i rozmaitych kombinacji. W XIX wieku pojawiła się legenda, której głównym bohaterem był Żyd — Abraham Prochownik.

Po obaleniu okrutnego Popiela mieszkańcy Kruszwicy zastanawiali się, kto miałby zostać nowym władcą. Nie potrafili dojść do porozumienia. Postanowili zatem, że godności tej dostąpi pierwszy podróżny, który przekroczy most na Gople. Owym szczęśliwcem okazał się żydowski kupiec, Abraham Prochownik. Ku rozpaczy kruszwiczan, Abraham nie chciał się przekonać. Poprosił o czas do namysłu. Zamknął się w chatce, gdzie oddał się modlitwie i rozmyślaniom. Zwłoka Abrahama zdenerwowała niecierpliwych mieszkańców. Najodważniejszy z nich wdarł się do domu, gdzie rozmyślał Abraham. Ten przekazał krewkiemu młodzieńcowi prawo do korony, wygłaszając przy okazji wielce pouczającą mowę. Młodzieńcem tym był rzecz jasna Piast.

Legenda o Abrahamie Prochowniku po raz pierwszy (chyba?) została opublikowana w 1854 r. w pracy Romana Zmorskiego „Domowe wspomnienia i powiastki”. Autor opatrzył ją dosyć żartobliwym komentarzem, co wywołało nawet dosyć ostrą polemikę.

W każdej legendzie tkwi ziarnko prawdy. Historia pobytu Żydów w Kruszwicy za czasów panowania legendarnych przodków Piastów nie ma żadnego potwierdzenia źródłowego, ale sięga średniowiecza.

Pierwsza przesłanka, która wiąże historię Żydów z Kruszwicą, dociera do przełomu XII i XIII wieku. Żydzi zajmowali się finansami księcia Mieszka Starego. Bardzo prawdopodobne, że jedna z mennic tego władcy działała w Kruszwicy. Zainteresowanych odsyłam do wpisu „Mennica w Kruszwicy”.

Żydzi przebywali w Kruszwicy z całą pewnością w XVI i XVII wieku. Jednak konkretne informacje dotyczą początku wieku XIX.

Na przełomie lat 20. i 30. XIX wieku powstała w Kruszwicy samodzielna gmina żydowska. Jej statut zatwierdzono 13 kwietnia 1834 roku. Gmina nie była zbyt zamożna, skoro w 1839 władze poprosiły o ponowne przyłączenie do Inowrocławia. Ostatecznie nie udało się tego zamiaru zrealizować.

W 1858 r. w Kruszwicy zbudowano synagogę. Znajdowała się ona przy ulicy Poznańskiej 4. Przy synagodze znajdował się także budynek mieszkalny z salą modlitw oraz budynkami gospodarczymi (rzeźnią). W tym czasie gmina liczyła 194 osoby. Religii nauczał kantor Marcus Caro. Na przełomie XIX i XX wieku kruszwicką gminą kierowali: H. Cohn, A. Michaeli, dr Heimenn Aronsfeld. Przy ulicy Fabrycznej znajdował się ogrodzony cmentarz.

Większość kruszwickich Żydów wyjechała do Niemiec po 1920 r. W 1921 roku gmina liczyła 25 osób, w 1932 zostało tylko 19.

W 1923 r. do Niemiec wyjechał Aronsfeld. Aby uchronić jej majątek przed przejęciem przez skarb państwa, zarząd zawarł z inowrocławskim kahałem akt dzierżawy synagogi, domu mieszkalnego oraz cmentarza. Dzierżawa miała obowiązywać do 1 lipca 1948.

W latach 20. gmina zdecydowanie podupadła — finansowo oraz organizacyjnie.

15 marca 1932 komisarzem gminy został burmistrz Stanisław Borowiak. Przygotował, ostatnie przed włączeniem do gminy w Inowrocławiu, wybory do zarządu, które przeprowadzono w dniu 12 października 1932 roku. Nieruchomości włączono do zasobów gminy inowrocławskiej.

Poniżej znajduje się pocztówka z 1914 przedstawiająca rynek w Kruszwicy. Wydaje mi się, że najbliższe sąsiedztwo synagogi to niski budynek za latarnią (może to nawet ten budynek, a może znajdowała się w podwórzu?). W każdym razie, w 1933 roku budynek synagogi mieścił się przy ulicy Poznańskiej 4.

Pod koniec lat 30. nasiliły się postawy antysemickie. 2 grudnia 1937 w Kruszwicy odbyło się w zebranie struktur regionalnych Stronnictwa Narodowego, podczas którego omówiono bojkot firm żydowskich, który miał trwać do końca grudnia. Bojkot miał dotknąć drobnych handlarzy, którzy w zdecydowaniej większości zamieszkiwali Kruszwicę.

Szczególnie zacięty w antysemickich odezwach był poczytny „Dziennik Kujawski”. Czasami nadgorliwość dziennikarzy przynosiła odwrotny do zamierzonego skutek. Oto jeden z artykułów (31 marca 1923).

Większość Żydów opuściła Kruszwicę przed wybuchem wojny. Nieliczni, którzy pozostali oraz grupa z Inowrocławia, zostali zamordowani w okolicznych lasach. Synagoga została zburzona na przełomie 1939 i 1940.

Po cmentarzu żydowskim nie został żaden ślad. Obecnie znajduje się na nim plac Cukrowni Kruszwica.

Być może cmentarz udało się uchwycić autorowi powyższej pocztówki. To prawdopodobnie zadrzewiony teren przed budynkami fabrycznymi.

Można jedynie przypuszczać, że nagrobki podzieliły los inowrocławskich macew — zostały wykorzystane jako materiał budowlany. Jedna z kruszwickich „miejskich legend” dotyczy opuszczonego domu przy ulicy Ziemowita (w bezpośrednim sąsiedztwie cmentarza żydowskiego). W domu tym ma straszyć, ponieważ do jego budowy zostały wykorzystane nagrobki. Niektórzy mówią, że były to nagrobki z cmentarza ewangelickiego, inni — żydowskiego.

No cóż, historia Kruszwicy utkana jest z legend.

Powyższy tekst będzie uzupełniany na bieżąco. Może zawierać błędy i pomyłki. Jeśli widzisz coś podejrzanego, daj znać: michal@manowce.com.

Uwagi

W tekście wykorzystano między innymi:

Mapa Kruszwicy http://igrek.amzp.pl/5464.

Fotografia ulicy Poznańskiej: Jerzy Marula, Kruszwica na dawnej pocztówce 1895-1945, Artpress 2002.

Rynek w Kruszwicy, pocztówka: https://kpbc.umk.pl/dlibra/doccontent?id=222871

Tomasz Łaszkiewicz, Żydzi w Inowrocławiu w okresie międzywojennym (1919-1939), Inowrocław 1997.

Aaron Heppner, Isaak Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der jued. Gemeinden in den Posener Landen; nach gedruckten und ungedruckten Quellen, Koschmin-Bromberg 1904.

Zenon Guldon, Żydzi w miastach kujawskich w XVI–XVIII wieku, „Ziemia Kujawska” 1993, t. 9.

Anna Skupień, Ludność żydowska w województwie poznańskim w latach 1919-1938, Poznań 2007.

Tomasz Kawski, Ludność żydowska na Kujawach wschodnich i w ziemi dobrzyńskiej w okresie międzywojennym (1918-1939).

Tomasz Kawski, Społeczność żydowska na pograniczu kujawsko-wielkopolskim w XX wieku. Polskie Towarzystwo Historyczne, 2007.

Tomasz Kawski, Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza i Pomorza w latach 1918-1942, Toruń 2012.

http://lapidaria.wikidot.com/cmentarz-zydowski-kruszwica
https://polona.pl/item-view/43fa11da-fe9a-46b4-9954-3c33407d62e3?page=205
https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/232171/edition/245141/content