Dwie rzeki
Śledząc dzieje wsi, leżących na zachód od Kruszwicy można napotkać nazwy dawno zaginionych już rzek Sławka i Śmiernia. Co prawda Heraklit z Efezu ostrzegał, że „do tej samej rzeki nie da się wejść dwukrotnie”, ale co tam, spróbujmy.
Na samym początku winny jestem Czytelniczkom i Czytelnikom wyjaśnienie. Poniższy tekst zawiera przede wszystkim przekazy historyczne oraz różne moje filozofowanie. Brak mi wiedzy i zdolności z dziedziny hydrologii. Jeśli znajdziesz tu błąd, lub w moich domysłach zbytnio się zagalopuję, daj znać: michal@korzenie.org
Kolejna sprawa, to brak (lub niezadowalający stan) badań terenowych. Mówiąc w skrócie brak zdjęć, jak dzisiaj wyglądają tereny Sławki i Śmierni. W wolnej chwili postaram się te braki uzupełnić.
Już (26 stycznia 2020r.) coś drgnęło. Zapraszam do obejrzenia galerii zdjęć na stronie https://manowce.com/slawka-i-smiernia-galeria/
Zacznijmy zatem od źródeł
Edmund Callier Edmund Callier (1833-1893) w książce Kruszwica pisał:
Śmiernia 1.) rzeczka, lewy dopł. Noteci, powstaje pod Stodołami, o 5½ km. na płn.-wschód od Strzelna, w pow. inowrocławskim, płynie od zach. ku wschodowi; minąwszy Polanowice, skręca ku płn., zbliża się do Kruszwicy na ½, km., następnie do Sławska Wielkiego, poniżej którego wchodzi do bagien rożniatowskich; oblewa Żerniki, Kruszę Zamkową i Podlodową, gdzie, o 6 kim. na płd.-zach. od Inowrocławia, uchodzi do Noteci. Zasilana w swym biegu drobnemi wodociekami, przyjmuje z lew. brzegu, w błotach rożniatowskich, strugę płynącą od Ciechrza; długość biegu jej około 17 klm.
5) karczma, w po w. inowrocławskim, o 7½ klm. na płd.-zach. od Inowrocławia pod Kruszą Zamkową, nad Śmiernią, dziś nie istnieje.
Stanisław Kozierowski „Badaniach nazw topograficznych T.2” pisał:
Śmierdnia, dziś Śmiemia, rz. p. dp. Noteci pod Tucznem i Jaksicami i l. dp. Noteci pod Polanowicami, Kruszą i Mątwami. Glunivlad. r. 1604 f. 116 z r. 1595 versus Slawęczinko Grodzkie lutum Śmierdnia nuncup., Ilunivlad. r. 1732— 35 f. 53 do strugi Smiernia naz. która rozgranicza Markowice, Niemojcwko, Kruszę wielką z tę tu stronę a z tam tey strony Kruszę Xiężą s. Popowską y Żerniki, Rel. Junivlad. r. 1755—60 pod r. 1755 fer. VI ante s. Math. Ap. ad bona Kruszą Duchowna … rivulo s. torrente Smiernia nuncup., Lniski Vis. r. 1779—80 f. 367 az do samey Smierni, f. 379 plosa pod Smiernio (pod Jaksicami), f. 397 ad paiudem d.Smierno (na Pieraniu). Cały więc wywód podany w KBG Smiernia upada.
Bezimienna u Calliera „Struga płynąca od Ciechrza” dzisiaj określa się mianem „Sławka” lub „Sława”. Zauważmy jednak, że już pod koniec XIX wieku nazwa tej rzeczki popadła w niepamięć.
Skąd zatem pojawiła się nazwa Sławka / Sława?
Otóż Stanisław Kozierowski w swoich „Badaniach nazw topograficznych” wywodził nazwę wsi Sławsk (Sławsk Wielki) od rzeki: „może dawniej Sławą nazywaną”.
Późniejszy badacz, Stanisław Waszak, w swoim artykule opublikowanym w piśmie „Piast” (1936) stwierdził (bez podawania źródeł):
Tędy płynął nawet długie wielki strumień zwany Śmiernią. To też w starych opisach spotyka się często zwrot, że Sławsk Wielki leży nad rzeką Śmiernią.
Podsumujmy tę część rozważań. W okolicach Kobylnik pojawiły się dwie rzeki. Śmiernia oraz Sławka. Chociaż nazwa tej drugiej, w świetle przytoczonych źródeł może być wątpliwa. Co więcej, w artykule „Pierwotne osiedlenie pojezierza Gopła” Kozierowski nie używa nazwy Sławka. Nazywa natomiast mianem „Rzeczysko” strumień płynący od Stodół do Bożejewic.
Dwie siostry
Myślę, że nie będzie wielkim grzechem, gdy będziemy posługiwali się mimo wszystko nazwą „Sława”. Sławna, potężna, dobrze znana. Taka musiała być to rzeka.
Przy okazji zbierania materiałów do tekstu na temat grodziska w Żegotkach natknąłem się na sprawozdanie Fritza Kempffa, opublikowane w piśmie „Aus dem Posener Lande (Nr. 5, Aug. 1907.)”.
To kilka słów, ale bardzo ciekawych opisujących Sławę:
Die Alten berichten von der Ausdehnung dieser Gewässer, daß man eine Reise zu Kahn von Kruschwitz nach Strelno habe unternehmen können.
Starsi mieszkańcy informują o zasięgu tych wód, że mogliby odbyć podróż łodzią z Kruszwicy do Strzelna.
Zatem Sława – rzeka znana, popularna i na dodatek spławna. Przy korycie rzeki znajdowało się wczesnośredniowieczne (?) grodzisko i zapewne miejsce związane z neolityczną kulturą pucharów lejkowatych. Niejako w opozycji to rzeki „sławnej” stoi Śmiernia. Skąd ta nazwa?
Już w pochodzących z przełomu XIII i XIV wieku „Kazaniach świętokrzyskich” możemy napotkać przymiotnik „śmierny”. Według słownika języka staropolskiego oznacza on „łagodny” lub „pokorny”.
Pojawiło nam się zatem ciekawe, aczkolwiek prawdopodobnie całkowicie wydumane przeciwieństwo. Rzeczka cicha, skromna Śmiernia oraz sławna Sława. Być może jest to odległe wspomnienie wartkiej Sławy i szerokiej, acz płytkiej Śmierni.
Mapy w dłoń
Porzućmy te niepewne dywagacje i zajmijmy się analizowaniem map. Najpierw rzućmy okiem na fragment mapy Davida von Gilly z początku XVIII wieku.
Powiększ
Na mapie nie zaznaczono źródła rzeki. Na sąsiadującym arkuszu (B1) można zauważyć, źródło w okolicach Strzelna. W każdym razie Sława na południe od Bożejewic skręca w stronę Sławska Wielkiego, na północ od tej wsi skręca na północ, aby na południe od Żernik skierować swój bieg w stronę Kruszy i tam połączyć się z Notecią. Zauważmy, że na mapie nie ma ani śladu Śmierni.
Niewiele późniejsza mapa Schröttera przedstawia ciekawe i bogate szczegóły.
Powiększ
Widać wyraźnie źródła rzeki Sławy na południe od Ciechrza. Na południe od Bożejewic Sława łączy się ze strumieniem płynącym od strony Stodół.
Uważny czytelnik zauważy także karczmę Śmiernia, która znajduje się na przecięciu rzeki z drogą Tupadły-Markowice
Kolejna ilustracja, Mapa Reymanna z połowy XIX wieku pokazuje nieco bardziej klarowny obraz rzeczki.
Powiększ
Tutaj warto poczynić pewną uwagę. Najwcześniejsze mapy, do których miałem dostęp, pochodzą z XVIII/XIX wieku. W tym czasie prowadzono już intensywną meliorację, osuszanie interesujących nas terenów. Próbując ustalić pierwotny (cokolwiek to znaczy) bieg rzek musimy podążać tropem rowów melioracyjnych. Na mapach, od Ciechrza do Bożejewic widać dolinę rzeki. Później jej brzeg jest regulowany kanałami. Czy zatem jest możliwe, by Sławką rzeczywiście, jak wcześniej pisano, mogły ze Strzelna do Kruszwicy pływać łódki? Przyjrzyjmy się zatem jeszcze jednej mapie. Jest to nowoczesna mapa hipsometryczna pozyskana ze strony geoportal.gov.pl. Na mapie zaznaczono ukształtowanie terenu.
Powiększ
Nasza Sławka w pełnej krasie. Widać wyraźnie dolinę rzeczki począwszy od Ciechrza aż do Bożejewic. Następnie koryto rzeczki skręca na wschód i łączy się z na północ od Sławska z niegdysiejszą Śmiernią.
Powiększ
Śmiernia
Jeżeli mamy wątpliwości co to nazwy rzeczki Sławki, nazwa Śmiernia nie budzi już żadnych wątpliwości. Różnych cieków i miejsc tak nazwanych jest zresztą całe mnóstwo. Na wcześniejszej mapie zaznaczyliśmy nawet karczmę Śmiernia, którą wymienił Callier.
Wątpliwości nie budzi także miejsce, gdzie Śmiernia wpływa do Noteci. Wątpliwości budzić mogą źródła rzeki. Często podaje się informację, że ma ona swój początek w rejonie Polanowic. Dokładniej rzecz biorąc na południe od cmentarza. Jednak jeżeli zerkniemy na mapę hipsometryczną, może okazać się, że rozpoczyna swój bieg w okolicach wsi Sukowy i Rechta.
Powiększ
Badanie śladów zagubionych rzek okazało się całkiem interesującym zajęciem. Być może fachowa analiza pomoże odnaleźć miejsca zaginionych wsi, które w średniowieczu znajdowały się w sąsiedztwie Sławska i Kruszwicy. Myślę tu przede wszystkim o osadzie służebnej Korabniki, której nazwa wzięła się od korabia, czyli łódki. Ciekawe, czy koniec osady Buszkowice ma związek z wysuszeniem rzek.
Gwoli podsumowania jeszcze kompozycja przedstawiająca współczesną mapę topograficzną oraz mapę hipsometryczną. Widok jest fascynujący, natomiast nie przedstawia koryt rzek.
(Pra)Sława
Aktualizacja.
Powiększ
Powyżej znajduje się fragment mapy, której autorem był wybitny matematyk i hydrograf Giovanni Antonio Rizzi Zannoni. W 1772 r. wydano jego atlas „Carte de Pologne…”. Dla naszych rozważań jest to o tyle interesujące, że przedstawia on tereny przedrozbiorowe, zatem przed wielkimi zmianami, które spowodowała dziewiętnastowieczna melioracja. Z drugiej strony nietrudno zauważyć, że mapa jest, delikatnie mówiąc, niedoskonała.
Zanim zaczniemy analizować tę ilustrację, zajrzyjmy jeszcze na wcześniej pokazane mapy, zwłaszcza okolice Bożejewic. O ile bieg rzeki Sławy od Ciechrza do Bożejewic, raczej nie budzi wątpliwości, to później zdyscyplinowana kanałami skręca ostro na wschód i łączy się ze Śmiernią. Jednak na mapach (Reymanna i Schroettera), na północ od Bożejewic widać tajemnicze mokradło, zagłębienie terenu, które biegnąc w kierunku północnym, łączy się ze Smiernią po zachodniej stronie Żernik. Zapewne było to koryto jakiejś dawniejszej rzeki.
Wróćmy zatem do mapy Zannoniego. Interesować nas będą trzy miasta, Kruszwica, Inowrocław i Pakość oraz znajdujące się przy nich rzeki. Najpierw Noteć: na mapie meandrująca, otoczona niedostępnymi bagnami. Na południe od Inowrocławia mamy Niady (Mątwy) i bród przez Noteć. Poniżej Kruszwica, podzielona na wyspy. Wreszcie Pakość, umieszczona, co prawda, trochę dziwnie, ale przynajmniej nad Notecią. Czego brakuje? Brakuje jasno zaznaczonego, dzisiejszego Jeziora Pakoskiego. Jednak na mapie, od południa Pakości biegnie symbolizująca rzekę linia – przyjmijmy, że to właśnie Jezioro Pakoskie. W takim razie, jaka rzeka jest na wchód od niego? Pomiędzy „Jeziorem Pakoskim”, na południe od Pakości a Notecią zaznaczono przecież jeszcze jedną rzekę! Co więcej, wzdłuż jej brzegu wiedzie granica województwa Brzesko-kujawskiego! Ta rzeczka uchodzi do Noteci w rejonie Kruszy. Bieg północ-południe sugeruje, że jest to nasza Sławka. Rzućmy jeszcze oraz okiem na mapę Reymannsa. Pasuje jak ulał do zakreskowanych mokradeł ciągnących się od okolic Strzelna, przez Stodoły, Bożejewice, Żerniki, aż do Kruszy.
Mamy zatem kolejną zagadkę. Czy owa rzeczka to pomyłka kartografa? Czy to pierwotna koryto Sławki, które zanikło podczas późniejszych melioracji? Jeśli czy uprawnione jest łączenie nazwy rzeki ze wsią Sławsk?
Myślę, że ten temat jeszcze nieraz nas zaskoczy.
Zapraszam do obejrzenia galerii zdjęć na stronie https://manowce.com/slawka-i-smiernia-galeria/
Literatura i mapy
Reymann’s topographische Special-Karte von Central Europa 1:200 000
Hasło „Śmiernia” w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich
Stanisław Kozierowski, Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej zachodniej i środkowej Wielkopolski T. 2 M-Z
Stanisław Kozierowski, Badania nazw topograficznych dzisiejszej archidyecezyi gnieźnieńskiej (dokończenie)