Narodziny

W pierwszym wpisie z cyklu stołecznych przygód Kruszwicy sięgnęliśmy do „Geografa Bawarskiego”, najstarszego przekazu źródłowego kojarzonego z domniemanym plemieniem Goplan. W drugiej części urobiliśmy grunt pod dalsze rozważania. Omówiliśmy pokrótce „Kronikę polską” Galla Anonima — najważniejsze źródło dotyczącego monarchii pierwszych Piastów. Chwilę poświęciliśmy na przybliżenie terminu „sedes regni principales” — głównych stolic królestwa. Dziś poznamy narodziny Kruszwicy. Odpowiednio wyposażeni możemy udać się w dalszą podróż, by odnaleźć odpowiedź na pytanie — czy Kruszwica była legendarną, czy faktyczną stolicą Polski?

Narodziny Kruszwicy

Powiększ

Niestety, nasza podróż będzie kręta, długa i nieśmieszna. I już na samym początku czeka nas niemiłe rozczarowanie. Zabieramy się do pisania historii Kruszwicy, ale właściwie na jakiej podstawie? Źródeł pisanych (przynajmniej do XIII wieku) praktycznie brak. Pamiętajmy, że siedzimy w XI-wiecznym kraju, który dopiero co przestał nazywać się „Państwem gnieźnieńskim”, a zaczął Polską.

Aby uzmysłowić sobie, z jak drobnych fragmentów jest utkana historia początków Polski, przytoczmy fragment dotyczący fundamentalnego i zdawałoby się niepodlegającego dyskusji wydarzenia, jakim był chrzest Mieszka I i jego dworu.

Oto najstarsze źródło, w którym zapisano datę chrztu Polski, „Rocznik świętokrzyski dawny”. Czytamy w nim:

DCCCCLXVI „Dubrovka venit ad Miskonem”. 966 Dąbrówka przybyła do Mieszka.
DCCCCLXVII „Mysko dux baptizatur”. 967 Książę Mieszko został ochrzczony.

Powiększ

Wykopana stolica

Jeśli zatem historyk niewiele może zdziałać, w kim nadzieja? Otóż nadzieja w archeologach i ich badaniach. Szczęście, że Kruszwicą zajęli się znakomici uczeni, między innymi Bożena i Wojciech Dzieduszyccy, Witold Hensel, Aleksandra Cofta-Broniewska, Zygmunt Zarzewski czy Roman Jakimowicz. To między innymi dzięki ich pracy udało nam się uzyskać fascynujący (choć zarazem niepełny) widok początków Kruszwicy.

Dodajmy od razu, że z badań archeologów wyłania się imponujący obraz wczesnośredniowiecznej Kruszwicy. Badacze podkreślają niezwykle dogodne warunki geograficzne, które sprzyjały rozwojowi osadnictwa nad Gopłem. Rozwinięta sieć dróg wodnych, skrzyżowanie szlaków handlowych, żyzna ziemia, obfitujące w ryby jezioro, dostępne złoża soli. Wszystkie te czynniki zaowocowały gęstą siecią osadniczą. To jednak zbyt mało, by na podstawie tych warunków przesądzać o jakiejkolwiek „stołeczności” Kruszwicy. W okresie plemiennym, owszem, istniało osadnictwo, ale nie miało ono charakteru grodowego! Dominującym grodem nad Gopłem była przecież starsza Mietlica. Założenie tego grodu datuje się na połowę IX wieku (lub początek X wieku).

Jak wspomniano, gród w Kruszwicy założono wraz z powstaniem państwa Piastów, pod koniec X wieku. Badanie dendrochronologiczne sugerują datę 976 roku. Obok grodu znajdowała się przeprawa przez Gopło. Gród kruszwicki został otoczony nieobronnymi osadami podgrodowymi. Niestety długa i burzliwa historia miasta zatarła ślady, które pozwoliłyby archeologom na jednoznaczne opisanie kształtu i charakteru całego zespołu osadniczego.
Wiadomo, że pod koniec XI wieku gród został spalony. Wały grodowe prawdopodobnie nie zostały już odbudowane. Owe zniszczenia związane są zapewne z bitwą księcia Zbigniewa z Władysławem I Hermanem. Będziemy jeszcze o niej pisać.

Wzrost potęgi

Powiększ

Przemiany, jakie rozpoczęło założenie grodu w Kruszwicy miały daleko idące konsekwencje. W drugiej połowie XI wieku można zaobserwować spadek powstania uchwytnych punktów osadniczych nad Gopłem — na znaczeniu bezpowrotnie traci Mietlica, która w połowie XI wieku (czasy panowania Kazimierza Odnowiciela lub młodość Władysława Hermana?) uległa zniszczeniu. Nie wiemy, czy zniszczenie grodu było spowodowane jakimś konfliktem wewnętrznym — jest to najbardziej prawdopodobne wyjaśnienie tej zagadki. Ludność ją zamieszkująca zostaje rozproszona lub przeniesiona w inne miejsce. Przez ponad sto lat Mietlica pozostawała niezamieszkana, mimo że na innych obszarach nadgoplańskich jednak powstawały nowe osady. Najwyraźniej istniał jakiś zakaz osiedlania się na terenie spustoszonego grodu.

Jedną z ciekawszych teorii mogącą wyjaśnić zagładę Mietlicy, jest likwidacja plemiennych grodów na pograniczu Wielkopolski i Mazowsza (oraz budowa nowych grodów na Mazowszu) mająca na celu likwidację odrębności tej dzielnicy po epizodzie „państwa Miecława/Masława”. Zadania tego miał podjąć się młody Władysław I Herman w latach 70. XI wieku.

Dochodzimy zatem do ciekawych wniosków. Jeśli przyjmiemy, że Kruszwica była grodem „piastowskim”, a Mietlica „plemiennym” to współistniały one we względnej równowadze, aż do połowy XI wieku. Jest to dla nas o tyle ważne, że w następnej części naszych rozważań musimy zdecydować, czy podziały administracyjne sięgały swoimi korzeniami aż do czasów plemiennych, czy też wręcz przeciwnie — były sztucznie utworzone przez Piastów, by zatrzeć owe podziały i wprowadzić swoich zaufanych urzędników. Warto też zastanowić się nad relacjami między Wielkopolską i Mazowszem, oraz rolą, jaka odegrała Kruszwica.

I jeszcze jedna dygresja. Kruszwica rozwijała się na zachodnim brzegu Gopła. Mietlica na wschodnim. Czy ma to znaczenie? Czy Gopło było granicą, które w naturalny sposób dzieliło dwa obce sobie ośrodki w Kruszwicy i Mietlicy? Oczywiście jest to ryzykowne gdybanie. Może jednak warto przy okazji naszych rozważań zastanowić się czy Gopło, tak jak inne zbiorniki wodne orientowane północ-południe, będąc naturalnymi przeszkodami dzieliły, czy może jak chce nasza intuicja łączyły ówczesne osadnictwo?

Piastowie i piranie

Powiększ

Wkrótce po założeniu, gród w Kruszwicy został otoczony siecią osad służebnych. Aktywność osadnicza nasiliła się zwłaszcza w XI-XII wieku. Część z owych osad istnieje do dzisiaj: Łagiewniki, Kobylniki. Inne, jak Korabniki już zanikły. Osady służebne to bardzo ważny element naszych rozważań. Jakkolwiek najpierw dygresja.

Historycy od dawna spierają się, jak wyglądała organizacja państwa pierwszych Piastów. Nie wdając się w bardzo liczną i rozległą literaturę przedmiotu, przyjmijmy, że istnieją dwie koncepcje zarządzania państwem pierwszych Piastów. Koncepcja „grodowa” oraz „dworska”. Zgodnie z pierwszą teorią państwo pierwszych Piastów opierało się na systemie grodów, które były zarówno centrami wojskowymi, sądowniczymi oraz gospodarczymi. Tak więc zarządzanie osadami służebnymi (nakładanie świadczeń, zbieranie danin) znajdującymi się wokół grodu było zadaniem grodowej administracji. Wynika stąd, że wiodącą rolę w zarządzaniu państwem miałyby lokalne elity.

Koncepcja, „dworska” zakłada, że ośrodkami wczesnośredniowiecznej władzy były „dwory rezydencjonalne”, które wizytował władca podczas swoich podróży po kraju. Według tej teorii główną rolę w państwie pełniłby książę i jego dwór.

Czy da się obie teorie pogodzić? Owszem, da się. Istnieje bowiem „Buczka-Modzelewskiego model ustroju prawa książęcego” łączący obie teorie. Profesor Sławomir Gawlas, jej twórca całkiem przytomnie zauważył, że nie można do jednego worka wrzucić realiów politycznych X i XIII wieku. Omówimy to zagadnienie później, używając może niezbyt naukowego, ale (moim zdaniem) dosyć celnego terminu „basen wściekłych piranii”.

Jak w każdym z tych hipotez ma się Kruszwica i jej „stołeczność”? Otóż nadspodziewanie dobrze. W gruncie rzeczy jakikolwiek model wczesnopiastowskiej gospodarki by nie przyłożyć — pasuje.

Wracając do osad służebnych — w pobliżu Kruszwicy jest od nich aż gęsto. Na dodatek są to osady o zróżnicowanym charakterze. Rzecz jasna osady zakładano tam, gdzie żyzna ziemia umożliwiała zebranie dobrych plonów, ale podkreślamy raz jeszcze służebny charakter wsi wokół Kruszwicy. Ich mieszkańcy nie tylko zajmowali się uprawą roli, ale mieli obowiązek świadczeń na rzecz grodu, dostając zresztą w zamian pewne przywileje.Tak więc obecność stosunkowo gęstej sieci osad służebnych jest to kolejnym argumentem przemawiającym, na korzyść „stołecznej” roli Kruszwicy.

Tajemnica świętego Wita

Wczesnośredniowieczna Kruszwica ma jeszcze jeden atut przemawiający za jej „stołecznością”. Jest to zaginiony kościół świętego Wita.

Powiększ

Kościół jako pierwszy wspomina w swojej Kronice Wincenty Kadłubek, opisując wyprawę Bolesława Krzywoustego na Pomorze. Niestety, o kościele tym nie potrafimy powiedzieć nic pewnego. Jest znów, tylko prawdopodobne, że kościół znajdował się na terenie grodu. Nie wiadomo kiedy został zbudowany. Logiczną datą wydaje się koniec XI wieku. Koniec funkcjonowania kościoła datuje się na drugą połowę XII wieku. Wątpliwe by kościół pełnił funkcję katedry. Nie wiemy także, z czyjej inicjatywy został ufundowany. Jeśli jednak archeolodzy słusznie powiązali pewne odkrycia z kościołem św. Wita, musiała być to wspaniała, jak na owe czasy budowla. Kamienna świątynia z witrażami w oknach, kryta dachem z ołowianych płytek jawi się jako jeden z bogatszych kościołów wczesnośredniowiecznej Polski.

Powiększ

Obecność tak bogatego kościoła wewnątrz grodu świadczy, że był budowany z myślą o ówczesnych elitach, nie zwykłych mieszkańcach Kruszwicy! Pamiętajmy, że król, książę lub inny możny (palatyn, wojewoda) otoczony był dworem, w skład którego wchodzili także duchowni. We wczesnośredniowiecznej Polsce władza świecka i duchowna była nierozerwalnie spleciona. Tak więc obecność tak okazałej świątyni w Kruszwicy jest kolejną istotną przesłanką na korzyść jej „stołeczności”.

Podsumujmy zatem. Wobec przytoczonych argumentów natury archeologicznej „stołeczna” funkcja Kruszwicy w państwie pierwszych Piastów wydaje się bardzo prawdopodobna. Co na to historycy i źródła pisane? Oj, tu nie będzie tak różowo, ale o tym w następnej części!

UWAGA:

Powyższy tekst może jeszcze ulec zmianie. Być może pojawią się korekty lub uzupełnienia.

Jeśli znalazłaś lub znalazłeś błąd w tekście, możesz coś dodać, lub z jakim poglądem się nie zgadzasz pisz śmiało na adres michal@korzenie.org

Ilustracja tytułowa przedstawia fragment mapy Wacława Grodzieckiego z 1562 roku przedstawiający Kruszwicę na wyspie.

Ilustracje:

Wczesnośredniowieczny gród kruszwicki, makieta… (ekspozycja archeologiczna w Kruszwicy, wyk. T. Sawicki wg B. i W. Dzieduszyckich)

Osadnictwo w Kruszwicy w ostatniej ćwierci X wieku do połowy XI wieku

Rekonstrukcje płytek szkliwionych z kościoła św. Wita (za J. Kaczmarek, Początki architektury sakralnej w Kruszwicy, [w:] Początki architektury monumentalnej w Polsce, red. T. Janiak, D. Stryniak, Gniezno 2004.)

pochodzą z: Wojciech Dzieduszycki, Kruszwica — piastowska domena nad Gopłem, [w:] Pradzieje Wielkopolski. Od epoki kamienia po średniowiecze. Poznań 2008.

Autor korzystał między innymi z:

Bożena i Wojciech Dzieduszyccy, Kruszwicki ośrodek władzy i jego przemiany w XI – XII wieku, [w:] Lokalne ośrodki władzy państwowej w XI – XII wieku w Europie Środkowo – Wschodniej, red. S. Moździoch, Wrocław 1993.

Wojciech Dzieduszycki, Kruszwica — piastowska domena nad Gopłem, [w:] Pradzieje Wielkopolski. Od epoki kamienia po średniowiecze. Poznań 2008.

Witold Hensel, Najdawniejsze stolice Polski: Gniezno, Kruszwica, Poznań 1960.

Witold Hensel, Aleksandra Cofta-Broniewska, Starodawna Kruszwica; od czasów najdawniejszych do roku 1271, Wrocław 1961.

Marcin Danielewski, Sieć grodowa na Kujawach oraz jej funkcje od połowy X do końca XIII wieku, Poznań 2016.

Karol Modzelewski, Organizacja gospodarcza państwa piastowskiego X-XIII wiek, Wrocław 1975, Poznań 2000.