Ostrowo

Na szeroko pojętym pograniczu kujawsko-wielkopolskim zachowały się tylko dwa wolnostojące wiatraki. Jeden znajduje się we wsi Chrosno, drugi w malowniczym Ostrowie.

Intrygujący wiatrak okazał się niezłą przynętą, by sięgnąć głębiej w historię Ostrowa. Tak więc przy okazji zwiedzania wiatraka zanurzymy się nieco wgłąb średniowiecznego krajobrazu.

Dzisiaj Ostrowo leży nad jeziorem Ostrowskim, natomiast wcześniej nazwano je Bielskim.

Przeglądając różne materiały, można spotkać się z twierdzeniem, że pierwsza wzmianka o Ostrowie pochodzi z XII wieku. Nie do końca można się z tym zgodzić. W bulli papieża Celestyna III z 1193 roku zostały wymienione wsie, które wówczas należały do opactwa norbertanek w Strzelnie. W dokumencie czytamy między innymi taki fragment: „villam Ostrovite, villam Belsco”. Wymieniona wieś Ostrowite niesłusznie kojarzona jest z dzisiejszym Ostrowem. Jak przekonująco (moim zdaniem) uzasadnił w swojej książce Dzieje klasztoru norbertanek w Strzelnie, jest to wieś Ostrowite w ziemi dobrzyńskiej niedaleko Lipna. Nie ma natomiast większych wątpliwości co do lokalizacji wsi Bielsko leżącej dzisiaj nieopodal dzisiejszego jeziora Ostrowskiego.

Zachodzi zatem ciekawa zależność. Starsza (przynajmniej jeśli chodzi o poświadczenia źródłowe) wieś Bielsko, leży nad jeziorem bielskim. Później powstaje wieś Ostrowo, wreszcie jezioro Bielskie zmienia nazwę na Ostrowskie.

Średniowieczny krajobraz

Kiedy zatem udało się w średniowiecznych źródłach uchwycić Ostrowo? Zniekształcona nazwa miejscowości jest zapisana prawdopodobnie w dokumencie Konrada Mazowieckiego z roku 1220. Dokument ten potwierdza zamianę kilku wsi, jakiej dokonali Konrad Mazowiecki i prepozyt strzeleński Albert. Czytamy tam, że strzeleńskie norbertanki zamieniły wieś Mirozlaue (Mirosławice) na Oscouo — prawdopodobnie nasze Ostrowo.

Kolejny dokument, który już bez cienia wątpliwości wymienia Ostrowo pochodzi dopiero z XIV wieku. W 1363 roku sołtys Ostrowa szlachcic Jakub z Mirosławic sprzedał swój urząd Pawłowi, sołtysowi z Książa za 15 grzywien toruńskich. W dokumencie Ostrowo nosi nazwę Ostrów Bielski lub Wyspa Bielsko („Ostrow Belski siue insula Belsko”).

Przy okazji wyszczególniono prawa i obowiązki sołtysa oraz chłopów. Sołtys ostrowski otrzymał czterdzieści łanów magdeburskich. Dla siebie mógł przejąć co ósmy łan. Oprócz tego otrzymał prawo założenia karczmy, jatki, piekarni, prowadzenia szewstwa, kowalstwa i garncarstwa. Nie będziemy opisywać wszystkich uprawnień, warto jednak zwrócić uwagę na zasady regulujące korzystanie z jeziora. Ostrowski sołtys mógł mieć swojego rybaka, który łowił na jego potrzeby. Jednak nie na całym jeziorze. Prawo rybołówstwa przysługiwało tylko od krańca jeziora od strony Strzelna aż do miejsca Przorii (Przeory?, może bród Przebrod??) leżącego naprzeciw wsi Bielsko. Natomiast prepozyt strzeleński mógł łowić na obydwu jeziorach — Bielsko i Blozino (nazywane także jeziorem Dłużyn).

Warto jeszcze odnieść się do wcześniejszego dokumentu z 18 lutego 1358 roku. Dotyczy on sporu między granicami dóbr klasztorów w Mogilnie i Strzelnie. W szczególności chodziło o kmieci ze wsi Wójcin, która była w posiadaniu mogileńskich benedyktynów.

W dokumencie sąd królewski zatwierdził wyrok woźnego królewskiego Mikołaja z Wilczyna. Otóż tereny na lewo od brodu Przebrod (czy to dzisiejsze Przyjezierze?) aż do końca jeziora Blozino wraz z całym jeziorem Bielsko i Blozino przypadły norbertankom. Warto zwrócić uwagę, że w dokumencie wspomina się o zmiennym poziomie wód jeziora (ita quod tota aqua dictorum lacuum, sive parva fuerit sive magna). Siostry otrzymały także lasy po wschodniej stronie drogi do Strzelna od krańca jeziora Blozino do jeziora Czyste. Dalej granica prowadziła od jeziora Czyste poprzez nieużytki, przecinała w połowie jezioro Glasino i docierała do Proszysk. Na południe od tej granicy ziemie należały już do klasztoru w Mogilnie.

Jezioro Blozino identyfikuje się z jeziorem Dłużyn, natomiast Belsko lacus to jezioro Bielskie. Jezioro Czyste było znacznie większe niż dzisiaj. Wydaje mi się, że północy sięgało nawet wyżej niż współczesne jezioro Ostrowskiego. Jezioro Glasino już zanikło.

W każdym razie rozwój Ostrowa, tak jak innych okolicznych wsi wiąże się z działalnością ekonomiczną klasztoru norbertanek w Strzelnie.

Norbertanki zbudowały w 1448 r. w Ostrowie pierwotny kościół drewniany pod wezwaniem św. Doroty.
Obecny, neoromańska świątynia pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa pochodzi z roku 1869 roku.

Młyny

Nas jednak najbardziej interesować będzie historia miejscowego młynarstwa.

Jak wspomniano, pomyślność ekonomiczna Ostrowa i innych wsi związana była z klasztorem w Strzelnie. W latach 30. XIV wieku prepozytem strzeleńskim został Jan Luckaw, dotychczasowy profes klasztoru św. Wincentego na Ołbinie. Jest to postać dla Strzelna i okolic niezwykle zasłużona, warto zatem odnotować go w naszej pamięci. Za czasów Jana Luckawa niesamowicie rozwinęły się ekonomiczne podstawy klasztoru w Strzelnie, w tym młynarstwo. Jan Luckaw zmarł 23 marca 1469 r.

Z dokumentów cytowanych w pracy Dariusza Karczewskiego (niepublikowanych dotąd drukiem) możemy wyciągnąć wiele informacji dotyczących interesów, jakie prowadzili średniowieczni młynarze. Wśród nich trafimy na ślad Ostrowa.

W 1435 r. młynarka Katarzyna, komornica w Gębicach za 8 grzywien sprzedała prepozytowi Luckawowi plac po młynie na północnym-zachodzie od Strzelna (przedmieście Cestryjewo). Wiatrak na tym placu odbudował Piotr, a w 1475 r. sprzedał go za 12 grzywien (w innym miejscu Karczewski podaje kwotę 20 grzywien) młynarzowi Wojsławi. Jest to pierwsza informacja o wiatrakach w Strzelnie.

Przy drodze Strzelno-Młyny w połowie XV wieku działały już dwa młyny. W 1453 r. prepozyt Jan Luckaw wydał Wawrzyńcowi Wiodronki z Kraszyc zezwolenia na budowę dwóch kolejnych wiatraków, które miały być ulokowane po lewej stronie drogi do Młynów.

Wawrzyniec otrzymał od prepozyta 12 mórg ziemi przy łące Roskowiec, przy granicy ze wsią Stodoły, łąkę Gaiewski Dół oraz ogród, gdzie mógł zbudować dom. Prepozyt zwolnił Wawrzyńca od czynszu i danin oraz przekazał mu co trzecią miarę zboża, pozwalając zachować plewy. Klasztor zapewnił drewno do budowy wiatraków, koszty wyposażenia młynów w ⅓ pokrywał młynarz. W zamian Wawrzyniec miał bezpłatnie mielić zboże należące do klasztoru i szpitala św. Ducha. Był także zobowiązany do naprawy i prac budowlanych przy klasztorze i posiadłości prepozyta. Młynarz nie mógł sprzedać wiatraka szlachcicowi i odpowiadał przed sądem klasztornym.

Identyczne obowiązki musiał wypełniać wspomniany już Wojsław, który odkupił wiatrak od Piotra.

Synem Wawrzyńca Wiodronki był Maciej. Jego owdowiała Matka — Katarzyna sprzedała wiatraki przy drodze do Młynic Janowi Szawarnakowi z Markowic za 20 grzywien.

Wiatrak w Ostrowie został zbudowany przez Macieja Wiodronkę za czasów prepozyta Jana Luckawa (1435-1469).

14 maja 1471 roku prawo budowy wiatraka w Ostrowie potwierdził następca Jana Luckawa — prepozyt Jan Lubschütz.

Współcześnie

Wiatraki budowano z wiadomych względów na wzniesieniach. Nie ma więc powodów, by przypuszczać, że wiatrak zbudowany w XV wieku jakoś specjalnie zmieniał swoje miejsce. Konstrukcję rzecz jasna odnawiano od czasu do czasu, ale wiatrak w Ostrowie stoi w tym samym miejscu pewnie od samego średniowiecza.

Ostrowski wiatrak to tak zwany koźlak. Jego konstrukcja oparta jest o nieruchomą podstawę. Wiatrak jednak można obracać, tak by jak najlepiej wykorzystać siłę wiatru. Do obrócenia wiatraka wystarczyło podobno trzech silnych mężczyzn. Jak wspomniano wcześniej w okolicach Strzelna roiło się od wiatraków. Przy okazji, konstrukcja tych urządzeń, ani ich wygląd zasadniczo nie zmieniły się od czasów średniowiecza!

Wiatrak, który zdobi Ostrowo, zbudował w roku 1803 cieśla ze Strzelna Jan Gotlib Ginder. Świadczy o tym napis na belce stropowej. Następnie właścicielem wiatraka został młynarz nazwiskiem Bausen, a następnie nieznany z nazwiska Niemiec.

W 2007 r. wiatrak został odbudowany i ogrodzony. Tak więc dojście bezpośrednio do wiatraka nie jest możliwe. Jednak pięknie zachowany stan tego zabytku usprawiedliwia tę niedogodność.

Uwaga:

W tekście wykorzystano między innymi:

D. Karczewski, Dzieje klasztoru sióstr norbertanek w Strzelnie do początku XVI wieku, Inowrocław 2001.

D. Karczewski, Studia nad trzynastowiecznymi dokumentami klasztoru Norbertanek w Strzelnie, Studia Źródłoznawcze 4

Fragmenty map:

Schrötter: Karte von Ost-Preussen nebst Preussisch Litthauen und West – Preussen nebst dem Netzdistrict 1:150 000

Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt)

Wiatrak w Ostrowie — metryczka

Ostrów 35, 88-320 Ostrów.

• Współrzędne geograficzne 52.559307, 18.120386
• Odległość od Chrosna około 18 kilometrów
• Odległość od Inowrocławia około 36 kilometrów
• Odległość od Torunia około 68 kilometrów
• Odległość od Bydgoszczy około 76 kilometrów

Wiatrak jest ogrodzony i niedostępny dla przypadkowego turysty. Jest bardzo ładnie zachowany i z pewnością godny polecenia.

Do wiatraka prowadzi wygodna, szutrowa droga. Można dojechać rowerem, zorganizować pieszą wycieczkę, a nawet dojechać autem.

Ostrowo to urocza wieś o dużym potencjale turystycznym. Niedaleko Ostrowa leży Przyjezierze, bardzo popularna miejscowość letniskowa.

Niestety, prawdopodobnie w związku z pracami kopalni „Konin” jezioro Ostrowskie oraz inne jeziora Pojezierza Gnieźnieńskiego wysychają. Tragedia.